Қазақ халқының рухани мұрасында ежелден бері ұлттық болмысымен біте қайнасып кеткен мифтік наным-сенімдер негізінде пайда болған ырым-тыйымдардың орны ерекше. Сөз магиясына сенушілік, соның негізінде пайда болған ырым-тыйымдар сан алуан. Олардың бір бөлігі тәңіршілдік сенімі мен шаманизмнің жұрнақтары деп қарастырылуы, мұсылмандық қағидаларға қайшы болуы мүмкін. Алайда, көптеген ырымдар мен тыйымдар қазақтың қайталанбас, дара, тек өзіне ғана тән, дәстүрлі, ерекшеліктерімен көрініс тауып, ислами құндылықтармен бөліп-жаруға келмейтіндей біте қайнасқан.
Бүгінгі күні қазақ халқының ырым-тыйымдары туралы жинақтар аз емес. Дегенмен, әрбір ырым-тыйымды мифтік наным-сенімдер негізінде талдаған ғылыми зерттеу жұмыстары санаулы. Қазақ халқының мифтік наным-сенімдері, табу* және эвфемизмдер** туралы қомақты еңбек белгілі түрколог ғалым Әділ Ахметовке тиесілі. Ол «Түркі тілдеріндегі табу және эвфемизмдер» атты еңбегінде «ырым-тыйымдардың басты сипатты белгісі адамның жеке басын ғана емес, отбасы мен мал-мүлкіне, өмір сүріп отырған ортасына зияны тиюі мүмкін кез келген іс-әрекеттің алдын кесу» деп көрсетеді. Автор өз еңбегінде табудың шығуын, таралуын, түрлерін алғашқылардың бірі болып зерттеген Джеймс Фрейзер деп атайды. «Алтын бұтақ» атты еңбегінде Дж. Фрейзер табуларды үлкен төрт топқа бөліп қарастыратындығын жеткізеді:
- Наным-сенімдер негізінде тыйым салынған іс-әрекеттер.
- Белгілі бір себептермен тыйым салынған адамдар.
- Адам есімдері.
- Тыйым салынған сөздер.
Ә. Ахметов осылайша Дж.Фрейзердің ғылыми еңбегін этнографиялық және этнолингвистикалық туынды деп бағалайды.
Көптеген халықтарға тән сөз магиясына сенімнің үлкен бір айғағы адамның атына қатысты ырым-тыйымдар. Наным бойынша адам өмірі мен оның есімінің арасында байланыс бар. Мәселен, батыс Африка елдерінде патшаның есімін тікелей атамай, оны лақап атпен атаған. Сөз магиясына сенумен байланысты адамның шын атын атауға тыйым салу, лақап ат беру қазақ халқының дәстүрінде де сақталған. Жаңа түскен келіннің күйеуінің туыстарын тікелей атымен атамай, «үлкен аға», «ерке бала», «сұлу жігіт» деп атауы осының көрінісі. Осы ретте, адам есімі мен оның өмірінің арасындағы байланыстан туындаған сенім негізінде, отбасында бала тоқтамай шетіней берсе, жаңа туылған балаға «Сатыбалды», «Тұрсын», «Тұрарбек» деген атау беру ырымы бар. Сонымен қатар, тіл-көзден сақтау мақсатында баланы «Жаман бала», «Тентек бала», «Қара-шаш» деп атаған. Жоғарыда аты аталған ырым-тыйымдар табудың Дж.Фрезер бөліп көрсеткен топтарындағы «наным-сенімдер негізінде тыйым салынған іс-әрекеттер», «белгілі бір себептермен тыйым салынған адамдар», «адам есімдері» және «тыйым салынған сөздер» деген барлық бөліктеріне нақты мысал бола алады.
Жалпы алғанда, қазақ халқының ырым-тыйымдары адам дүниеге келгеннен бастап, өмірден озғанға дейінгі ғұмырының барлық кезеңдерінде, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде кең көрініс тапқаны белгілі. Бабаларымыз табулардың (тыйымдардың) дүниетанымдық және тәрбиелік функциясын өте тиімді пайдалана білген. Туған жерге, табиғатқа, жан-жануарларға қатысты ырым-тыйымдар арқылы ұрпағына экологиялық білім мен тәрбие беріп отырған. Ол ырым-тыйымдарды халықтың дүниетанымы мен философиясына негіздей отырып, кейде көркем тілі арқылы мақал-мәтел, нақыл сөздер түрінде берсе, кейде «обал болады», «жаман болады» немесе «киесі ұрады» деп қорқыта-сақтандыру арқылы жеткізіп отырған. Мысалы: «көк шөпті жұлма», «ағаш бүрлерін үзбе», «көк шыбықты сындырма» деп, жас өндірдің бәрі өмірдің бастамасы, бар тіршіліктің қайнар көзі екендігін ескертіп, оны «көкті жұлсаң, көктей орыласың» деп үрей туғыза тыйым жасайды немесе бұйрықты райда «бір тал кессең, он тал ек» деп мақалдай тәрбиелейді. Ал, жан-жануар мен төрт түлікке қатысты «малды теппе», «атты бастан тартпа», «иесі бар» деп немесе аң-құсқа байланысты аққу киелі құс екенін, оған тиісуге болмайтынын жай, құрғақ сөзбен емес «Аққуды атпа, досыңды сатпа» деп көркемдеп жеткізген. Табиғатқа деген құрметін «барлық тіршілік біткеннің анасы - жер» деп, анаға теңей отырып, сол жерге нәр беретін - су, бұлақ, бастау деп ескертіп, «суға дәрет сындырма», «бұлаққа түкірме» деп тыйып отырған. Ондайда «Су ішкен құдығыңа түкірме» деп бір жағынан астарлап, әлеуметтік мәні терең ойға да жетелейді. Мұндай ырым-тыйымдар өскелең ұрпақты қоршаған ортасын тануға, оларға құрметпен қарауға, жер мен суды, өсімдіктерді, құстар мен жануарларды, аңдар мен жәндіктерді қорғауға, оларға рақымшылық етуге, обал, сауап дегенді сезінуге тәрбиелейді.
Сондай-ақ, ырым-тыйымдардың әлеуметтік функциясы ғасырлар бойы дәстүрлі қазақ қоғамын бірлікке шақырып, тәртіп пен жауапкершіліктің маңызын арттыруда үлкен рөл атқарды. Алғашында ауызекі тілде ғана қолданылып келген ырым-тыйымдар кейін келе Қазақ хандығы тұсында Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы секілді Дала заңдарының қалыптасуына негіз болды деп толық айта аламыз. «Атаңа ауыр сөз айтпа, атыңа ауыр жүк артпа» деп келетін қазақтың тыйым түріндегі нақылының тек теория жүзінде ғана көрініс таппай, әкесіне қарсы шығып, қол тигізген ұл мен анасын мойынсұнбайтын қызға қатысты қатаң заң талаптарының қалыптасып, арнайы жазалау ережелерімен бекітілуінен анық көре аламыз. Осылайша, ауызша айтылып, нақты іс жүзінде жүзеге асып, тұрмыстық һәм қоғамдық деңгейде кәдеге жарауының арқасында ырым-тыйымдар қазақ халқының тарихи жадында өзіндік өшпес орнын қалдырды.
Тарихымызға үңілсек, өзге мәдениеттермен қатынасқа түскен замандарда териториямыздың кейбір аймақтарында көрініс тапқан зороастризм, буддизм, манихейшілдіктің іздері мен нышандары кейін келе ырым-тыйымдардың шығу түп-төркінінде өзіндік ізін қалдырғаны белгілі. Одан кейін қазақ жеріне ислам діні таралып, кірігу, бірігу, сіңісу үдерістерін бастан кешіргенде этногенез заңдылықтарына сай салт-дәстүрлердің, оның ішінде ырым-тыйымдардың бір бөлігі қалыптасып, ал кейбіреулері трансформацияланып, жаңаша реңк алды. Өз кезегінде қолданыстағы көптеген ырым-тыйымдар шариғатқа қайшы келмейтіндіктен, қазақ халқының дәстүрлері мен табулары халық санасында біте-қайнасып, әлі күнге дейін өз өміршендігін дәлелдеп келеді.
Сондықтан да, қазіргі күні мифтік табуларды күнделікті тұрмыс тіршілігінде ұстанушылар ырым-тыйымдарды ата-бабаларынан қалған рухани мұра ретінде қабылдайды. Оларды өмір сүрудің өзіндік формасы ретінде де қарастырады.
Бүгінгі күні қазақ халқының күнделікті өмірде қолданып жүрген кейбір ырым-тыйымдарының тағы бір ерекшелігі мифтік табулардың аккультурацияға*** ұшырауымен байланысты. Кеңес үкіметі кезіндегі «советизация» үрдістері, қазақ жеріне саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болып, қоныс аударған көптеген этнос өкілдерінің мәдениеті мен дәстүрі кейбір ырым-тыйымдардың пайда болуына әсер етті деп пайымдауға болады. Оған мысал ретінде халық арасында кездесетін 13 санына тұспатұс келген жұма күні той жасамау немесе қара мысықтың жолын кесіп өтуін жолының болмауына балайтынынан көруімізге болады.
Осы сияқты ырым-тыйымдардың көрініс табуы олардың шығу түп-төркініне мән бермей, көп жағдайда тек біреуден көрген, естіген, үйренгенін бейсаналық жағдайда қайталап орындайтындығын айғақтайды.
Сол себепті, қазақ халқының бір бөлігі мифтік табуларды қалыпты жағдайда, күнделікті қолданбауына негіз ретінде кейбір ырым-тыйымдарды ескіліктің қалдығы, бейсаналық күйдегі адамның сенімі, жоғарыда айтқандай тәңіршілдік сенімі мен шаманизмнің жұрнақтары деп қабылдайды.
Қорыта келе айтқанда, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымындағы мифтік табулардың орны ерекше. Табулардың біз атап өткен дүниетанымдық, тәрбиелік және әлеуметтік фунцияларынан өзге бақылаушылық, шектеушілік, сақтанушылық (қорғанушылық) және т.б., сияқты көптеген қызметтерінің мәнін түсіне отырып қолдана білсек, сол, көптеген ырым-тыйымдар арқылы болашақ ұрпақты табиғатты аялауға, үлкендерді қадірлеуге, жанашырлыққа, ізгілік пен мейірімділікке, төзімділік пен сабырлылыққа, жалпы адамзаттық және қоғамдық құндылықтарды бағалауға тәрбиелеуге болады деп есептейміз.
* Табу (полинезиялық тайпалар тілінен аударғанда «тыйым салу») - алғашқы қауымдық құрылыс мәдениетімен тығыз байланысты діни негіздегі үзілді-кесілді тыйым салуды талап ететін ұғым. Табуда екі ұғым - киелілік пен тыйым салынғандық, қасиеттілік пен қорқыныш тоғысады. Табу белгілі бір тұлғаларға да, белгілі бір қоғамдық ұжымдарға да қатынасты қолданылады. (Мәдениеттану: жоғарғы оқу орнындары мен колледж студенттеріне арнлған оқулық. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет. ISBN 9965-663-71-8)
** Эвфемизм (грек. eu - жақсы, phemі - айтамын) - мағынасы тұрпайы сөздерді басқа атаумен ауыстырып, сыпайылап жеткізу. Эвфемизм қоғамдағы моральдық, этикалық норма негізінде қалыптасып, сыпайыгершілік пен әдептілікке байланысты туған. Эвфемизм - тілдегі ауыспалы мағынадағы сөздерді толықтырып отыратын көркемдеуіш, бейнелеуіш құралдардың бірі. Мысалы, “өлді” деудің орнына қайтыс болды, дүние салды, жан тәсілім етті, т. б. сөз орамдары айтылады. («Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том)
*** Аккультурация (лат. adkultura - білім, даму) - қандай да бір халықтың мәдениеті жоғары дамыған басқа бір халықтың мәдениетін толық немесе жартылай қабылдауы нәтижесінде болатын мәдени өзара ықпалдасу. Аккультурация ассимиляция және этникалық бірегейлену мен тұтастану процестерінің әркелкілігіне қатысты қарастырылады. (Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. - Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. - 344 бет. ISBN 9965-822-10-7)
Конфессияаралық және өркениетаралық диалогты дамыту жөніндегі Н.Назарбаев орталығының Діни ахуалды талдау және дінтану сараптамасы институты, Діни ахуалды талдау және мониторинг департаментінің аға сарапшысы Дихамбаева Ж.Б.
