Адамзат тарихы қоршаған әлемді, жеке тұлға мен қоғамның дүниетанымын, қарым-қатынас мәдениеті мен серіктестігін өзгерткен көптеген жаңалықтар мен дүрбелеңдерді бастан өткерді, бірақ әрдайым саяси, әскери, экономикалық және басқа парадигмаларға қарамастан, адамдар қауіпсіз бүгіні мен көркейген болашаққа деген сенімі мен үмітін жоғалтқан емес.
Біздің ұрпақ қиын дәуірде өмір сүру тағдырына тап болды, оны тең дәрежеде дүрбелең уақыты және үлкен өзгерістер жылдары деп атауға болады. Сонымен қатар, қазіргі шындық адамды күнделікті газет репортаждары туралы ақпаратпен, теледидар шежіресі туралы кадрлармен, қызықты оқиғалармен өзінің құрсауында ұстайды. Ақпараттық кеңістіктегі төтенше өткірлік қауіпсіздік пен бейбітшілік, диалог пен келісім мәселелеріне беріледі.
Бірақ әлем біздің берекелі жер шарында өмір сүріп жатқан бірнеше жаңа өскелең ұрпақтарды біріктіретін байланыстырушы желілердің арқасында әрқашан сақталады.
Ұлы Еуразияның дәл орталығында, Қазақстан Республикасында үш жылда бір рет шақырылатын Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезі бүкіл әлемді біріктіретін осындай байланыстырушы желіге айналғаны сөзсіз.
Адамзат тарихында тұңғыш рет дәл осы жерде Астанада 2003 жылдың қыркүйегінде әлемдік және дәстүрлі діндер ислам, христиандық, иудаизм, буддизм, индуизм, даосизм, синтоизм, зороастризм, яғни қазіргі жаһандық әлемде бар рухани иерархтар мен олардың ізбасарларының ең заманауи бірлестіктерінің өкілдері жиналды.
Уақыт елеусіз зымырап өтіп, бүгінде Астанадағы Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезінің 20 жылдық өзіндік тарихы бар.
Бұл жерде Астана дінаралық саммиті өзінің өзектілігі мен қажеттілігіне орай, әлемдік оқиғалардың күшті дауылы жағдайында, адамзаттың өзінің бүгіні мен болашағы үшін үміті мен уайымының өткірлігіне байланысты әлемде үлкен қызығушылық пен құрмет тудыратынын атап өткен абзал.
Осы бірегей жаһандық диалогтық дінаралық саммитінің құжаттары мен олардың әлеуеті зерттеушілердің, ғалымдардың, сарапшылардың, саясаткерлердің, діни және қоғам қайраткерлерінің ерекше қызығушылығын тудыратынын айта кету керек.
«Уақыттарды байланыстырушы желінің» мұндай нәтижесі ретінде Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің I-VII Съездерінде жиырма жыл бойы қабылданған құжаттарын атауға болады, бұл құжаттар рухани лидерлер мен олардың діни қауымдастықтары арасындағы тікелей диалогты дамытуда болашақтың негізін қалай отырып, діни және мәдени айырмашылықтарға негізделген қақтығыстарды болдырмауға ықпал етті.
Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезін шақыру идеясы діндерді жақындастырудың, өркениетаралық, дінаралық және конфессияаралық диалог пен келісімді планетарлық деңгейде дамыту мен ілгерілетудің түбегейлі жаңа бірыңғай моделінің іргелі негізі ретінде бүкіл әлемде қолдау тапты және дінаралық саммиттерде қатысушылар мен құрметті қонақтардың жоғары деңгейінің болуы оның биік беделін айғақтайды.
Бұл Съездерге қатысушылардың пікірінше, Қазақстанның ғаламшардағы Бейбітшілік пен Келісімнің «нүктесі» ретіндегі тарихи рөлі мен үлкен дәрежесін көрсетеді.
Астана дінаралық саммитінің айрықша жолының жарқын көрсеткіші оның жұмысына әлемдік және дәстүрлі діндердің жоғары қызметшілерінің және басқа да мүдделі тараптардың, оның ішінде мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың басшыларының, көрнекті саясаткерлер мен ғалымдардың, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдардың тұрақты қатысуы болып табылады.
Екі онжылдықта Съез өткен магистралды жолды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады: біріншісі – Съезді жариялау және оның қызметінің принципті негіздерін қалыптастыру; екіншісі – оның жұмыс істеуінің басталуы; үшіншісі – Съезді институционализациялау деп атауға болады, яғни іскерлік тұрақты режимде жұмыс істейтін оның органдарының – Діни лидерлер кеңесінің, Съез Хатшылығының және Хатшылықтың Жұмыс Тобының құрылуы.
Осы сәттерді атап өтіп, қазіргі өркениет тарихында Астанадағы жаһандық дінаралық саммитке ұқсас аналогтарды табу оңай емес екенін атап өткен жөн, оны біз, қазақстандықтар мақтан тұтуымыз керек.
Қазіргі заманның рухани-гуманистік және әлеуметтік-экономикалық проблемаларының ауқымы Съез аясында өзекті болып отыр және Съездің мәртебесі оған елдердің көшбасшылары мен әлемдік саясаткерлердің қатысуын кеңейтуге мүмкіндік беріп отыр.
Барған сайын өкілдік тұрғыдай биіктей отырып, бүкіл әлемге таныла келе, Съез ең жоғары әлемдік деңгейде өркениетаралық және дінаралық диалогтың дамуына айтарлықтай үлес қосып келеді.
Еліміздің саяси көшбасшысы, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев дін қайраткерлерінің Қазақстандағы сапары бейбітшілікті сақтауға, өркениетаралық және дінаралық диалогты нығайтуға заманауи дін қызметкерлерінің ұжымдық мүдделілігінің айқын көрсеткіші екенін ерекше атап өтті.
Сонымен қатар, Мемлекет басшысы Астанада өтіп жатқан Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезі мыңдаған жылдар бойы Шығыс пен Батыс арасындағы «байланыстырушы көпір» болған ежелгі қазақ жеріндегі өркениетаралық диалогтың негізгі жаһандық форматтарының бірі болып табылатынын айтты.
Съездің және оның қатысушыларының алдында тұрған өзекті және перспективалы мәселелерді шешудің келісілген бірыңғай тәсілдерін табуға мүдделілік Съездің және оның органдарының – Діни лидерлер кеңесінің, Съезд Хатшылығының және Жұмыс Тобының қорытынды құжаттарында көрініс тапты.
Олардың мазмұнында наным-сенімдердің әртүрлілігі мен сенімдерінің бірегейлігі тиісті деңгейде ескерілген.
Съезге қатысушылардың ортақ мүдделері рухани құндылықтардың жаңа жүйесінде моральдық санкцияға ие болды және оның негізгі үндеулері келесідей: «басқа діндер мен олардың сенушілері туралы сөз болғанда өшпенділікке, екі жақты стандарттарға жол бермеу», «саясат немесе дін саясаты шеңберінде дінді құрал ретінде қарастырмау», «діни экстремизмге, фанатизмге және радикализмге жол жоқ», «діни айырмашылықтарына байланысты кемсітушілікке, маргинализацияға және қудалауға болмайды», «дін атынан зорлық-зомбылыққа жол берілмейді».
Бұл құндылықтар адамзаттың ортақ мақсаттары ретінде көрініс табады. Соның негізінде діни лидерлердің өзара іс-қимылы мен серіктестігінің болашағы туралы бірлескен көзқарастар қалыптасады.
Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері Съезінің 20 жылдық даму тарихы мен қызметі оның жеті шақырылымы шеңберінде Декларациялар мен Үндеулер форматында қорытынды құжаттар қабылданды. Сондай-ақ олар БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да ірі беделді халықаралық ұйымдарға таратылып, олардың бағдарламаларына енгізілді.
Дінаралық саммиттің құжаттарында әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары мен олардың ізбасарлары арасындағы диалогтағы маңызды «байланыс нүктелері» көрсетілгенін атап өткен жөн.
Съездердің бес Декларациясы мен екі Үндеуінде дін қайраткерлері арасындағы қарым-қатынастың жаңа ережелері бекітілді.
Жалпы, Съездерге қатысушылардың Декларациялары мен Үндеулері күрделі заманауи дәуірдің сын-қатерлеріне қатысты жаһандық дінаралық саммитке қатысушылардың орынды ымыраға келуінің көрінісі болып табылады.
Сонымен қатар, Съез құжаттары әлемдік қоғамдастық үшін көпконфессиялы және көпэтносты Қазақстанның тәжірибесін және оның халықаралық аренадағы бірегей жаһандық дінаралық диалог жобасының өзін-өзі таныстыруы ретінде қызмет етеді.
2003 жылы Азия, Африка, Еуропа және Америка елдерінің рухани иерархтары мен құрметті қонақтары бірауыздан мақұлдаған Бірінші Съездің алғашқы Декларациясында діндердің әлемдік және дәстүрлі формаларында әмбебап нұсқауларды іздеуге басымдық берілді, қақтығыстар мен әскери әрекеттерді өршіту үшін дінге сенушілердің сезімдерін пайдалануға жол бермеуге шақырды.
Құжатта діндер арасындағы диалогты жүзеге асыру бойынша келісілген шешімдер қабылдау үшін Астанада тұрақты жұмыс істейтін халықаралық конфессияаралық институт – Съез Хатшылығын құру қажеттілігі атап өтілді, сондай-ақ үш жылда бір рет тұрақты негізде Съезді ұйымдастыруға және шақыруға түбегейлі нақты көзқарас әзірленді.
Осы ережеге сәйкес Съез Хатшылығының жетекшісі – Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы басқаратын Хатшылық осы бүкіл тарихи кезеңде Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезін дайындау, ұйымдастыру және өткізу бойынша мақсатты жұмыстар жүргізуде.
2006 жылғы 12-13 қыркүйекте Астанада «Дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік» тақырыбында өткен Екінші Съезде «Дінаралық диалог қағидаттары» іргелі құжаты бекітілді. Онда 9 тармақта дінаралық диалогтың негізгі құрамдас бөліктері жүйеленді. Дінаралық диалог қағидаттарының бұл жиынтығы рухани иерархтар мен олардың ізбасарлары үшін практикалық нұсқаулық болып табылады.
2009 жылғы 1-2 шілдеде Астанада өткен Үшінші Съезге қатысушылардың «Толеранттылық пен өзара сыйластық пен ынтымақтастыққа негізделген бейбітшілікті құрудағы діни көшбасшылардың рөлі» тақырыбындағы Үндеуіне сәйкес әлемдік өркениетаралық және конфессияаралық диалогты ілгерілету және насихаттау жөніндегі міндеттерді шешуде көпжақты консультациялардың құралдары іске қосылады.
2012 жылғы 30-31 мамырда Астанада өткен Төртінші Съездің қорытынды құжаты – жаһандық дінаралық саммитке қатысушылардың Үндеуі нақты діни астары, неонацизм мен ксенофобия көріністері, экстремизм мен халықаралық терроризмге қарсы күресі бар қақтығыстардың таралуы аясында бірегей болып танылды.
Рухани көшбасшылар қазіргі заманғы әлеуметтік мәселелерді шешудің, жалпыға ортақ бейбітшілік пен өркендеуге қол жеткізудің маңызды құралы ретінде дінге сенім артып, сондай-ақ саяси және қоғам қайраткерлерімен бірлесіп, діни астары бар экстремизм мен терроризмді қамтитын қолданыстағы рухани, этикалық және моральдық сын-қатерлерге тиісті түрде жауап беруге дайын екендіктерін тағы да білдірді.
Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Бесінші Съезі «Бейбітшілік пен даму жолындағы діни көшбасшылар мен саяси қайраткерлердің диалогы» тақырыбында 2015 жылғы маусымда Астанада өтті.
Қабылданған Декларацияда оның қатысушылары Съездің ерекше рөлін, сондай-ақ Қазақстанның ХХІ ғасырдағы дінаралық және өркениетаралық диалогты ілгерілетуге қосқан үлесін атап өтті. Рухани мұраттар мен құндылықтарды бекіту арқылы адамзат өркениетін дамытудағы діни көшбасшылардың миссиясы ерекше көрсетілді.
Халықаралық құқыққа сәйкес БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдардың тетіктерін пайдалана отырып, ұлттық және мемлекетаралық деңгейлердегі қақтығыстар мен кез келген саяси және діни қайшылықтарды реттеуде саяси қайраткерлердің, халықаралық ұйымдар мен азаматтық қоғамның қатысуымен рухани иерархтардың диалогына қоллдау білдірілді.
2018 жылдың қазан айында «Діни лидерлер қауіпсіз бейбітшілік үшін» тақырыбымен өткен Алтыншы Съездің Декларациясында Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері Съезінің өркениетаралық және дінаралық диалогты дамытудың және нығайтудың бірегей жаһандық платформасы ретіндегі іргелі рөлі айқындалды.
Бұл құжат қазіргі заманның рухани көшбасшыларын БАҚ-та, әлеуметтік желілерде және қоғамдық жиындарда бейбітшілік, өзара түсіністік пен құрмет құндылықтарын ілгерілетуге, барлық діндердің құлшылық орындары мен ғибадатханаларында арандатушылық пен зорлық-зомбылыққа, сондай-ақ діни ілімдерді дұрыс түсіндірмеуге және діни құндылықтарды диффамациялауға жол бермеуге күш салуға шақырады.
2022 жылдың қыркүйегінде өткен Жетінші Съездің Декларациясында оның қатысушылары пандемиядан кейінгі әлемдегі жаһандық сын-қатерлерді, соның ішінде климаттың өзгеруін, кедейлік пен аштыққа, ұйымдасқан қылмысқа, терроризмге және есірткіге қарсы күресті рухани және саяси көшбасшылардың бірлесіп шешуіне өзара мүдделілігін бекітті.
Құжатта көптеген діндер, конфессиялар мен діни ілімдер өкілдерінің дінаралық диалогы үшін маңызды халықаралық платформа ретінде Астана Съезі жұмысының тиімділігі тағы да айрықша белігелнді.
БҰҰ-ның және барлық басқа халықаралық, үкіметтік және аймақтық институттар мен ұйымдардың өркениеттер мен діндер, мемлекеттер мен ұлттар арасындағы диалогқа жәрдемдесу жөніндегі күш-жігерімен ынтымақтастығы аталды.
Декларацияда жеке тармақпен Съезд Хатшылығына Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері Съезінің 2023-2033 жылдарға арналған даму Тұжырымдамасын әзірлеу тапсырылды.
Бұл Тұжырымдама Съезд Хатшылығы Басшысының басшылығымен 2023 жылдың қазан айында Астанада өткен Съездің XXI Хатшылығының отырысында уақтылы дайындалып, бірауыздан қабылданғанын атап өткен абзал.
Съезд Тұжырымдамасын ілгерілету шеңберінде Съезд Хатшылығының Басшысы, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы М.С. Әшімбаев бекіткен арнайы «Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері Съезінің 2023-2033 жылдарға арналған даму Тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2024-2025 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары» қабылданды.
Қазіргі таңда Съездің жоғарыда аталған құжаттарын жүзеге асыру бойынша Н.Назарбаев орталығы мен барлық жауапты органдар белсенді де жемісті жұмыс жүргізуде.
Әлемдік зерттеу орталықтары және ұйымдарымен өзара ынтымақтастық туралы Меморандумдарға қол қойылды.
Өткен Съездердің материалдарын қалың оқырманға ұсынатын қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жеті томдық кітап шығарылды.
Съездердің материалдары Н.Назарбаев орталығының ресми сайтында және жалпы оқырманға қолжетімді интернет желісінде жарияланған.
Орталықта Съездер құжаттарының негізгі идеяларын ілгерілету және түсіндіру бойынша бейне дәрістер тұрақты негізде жұмыс істейді.
Сондай-ақ, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдары, соның ішінде қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдары Астана дінаралық саммиті мен оның институттарының жұмысына үлкен қызығушылық танытып, Конфессияаралық және өркениетаралық диалогты дамыту жөніндегі Назарбаев орталығымен тұрақты және белсенді түрде өзара іс-қимыл жасап отырғанын ерекше атап өткім келеді.
Қорытындылай келе, Астана дінаралық саммитінің құжаттарында дінге, тілге және жер бетіндегі тұрғылықты жеріне қарамастан барлық адамдар үшін бекітілген өте өзекті және маңызды бастамалар қазіргі және болашақ кезеңде біздің әсем планетамыздағы бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуда «уақыттарды байланыстыратын желі» болатынына ерекше назар аударғым келеді!
Себебі, бұл үшінші мыңжылдықтың келуімен ашылатын жаңа дәуірдің императивтерінен туындайды.
Қарлығаш КАЛИЛАХАНОВА, Конфессияаралық және өркениетаралық диалогты дамыту жөніндегі Н.Назарбаев Орталығы Департаментінің директоры
