Тоқтарова Гүлнафиз
Жиынтық-аналитикалық департаментінің жетекші сарапшысы
Жиі әрі тез жүретін өзгерістер басты сипаты болып табылатын секулярлы қоғамда діннің орны қандай? Бұл сауал дін тақырыбын зерттеуші ғалымдар қарастыратын өзекті мәселе ретінде өткен ғасырдан бастау алған болатын. Адамзат ақыл-ойының дамуы, ғылым мен техниканың «тылсымға» қатысты сауалдарға жауап бере алуы мен кәсіби дифференцацияның артуы діннің қоғамдағы орны мен рөлінің өзгеруіне әкелді. Алғашқы буын классик теоретиктері секулярлықты ғылымның дамуымен дін ықпалының азаюы, қоғамдық өзгерістерге икемделе алмай маргиналдануы, соңында қоғамдық өмірден жоғалуы ретінде анықтады. Бұл болжамның біржақтылығын айтқан кейінгі буын теоретиктері діннің ықпалының азаюын мойындаса да дін қоғамдық өмірден жоғалады деген пікірге келіспеді. Олар ХХ ғасырдың екінші жартысында көрініс алған діни жандануларды ескере отырып эклектикалық парадигма ұсынды. Сәйкесінше дін қоғамдық саладан жекеге ығысады, діни сенім немесе діндарлықтың көрінісі өзгереді деген тұжырымдарымен бөлісті. Аталмыш буын зерттеушілерінің ішінде француз дін социологы Даниэль Эрвье-Леженің пікірлері ерекше орынға ие. Ол ұсынған «діни жады», «діни жадының әлсіреуі» секілді ұғымдар Қазақстан қоғамындағы діндарлық көрінісін түсінуге, түсіндіруде септігін тигізеді.
Эрвье-Леже өзінің «Religion as a Chain of Memory» - «Дін жады шынжыры ретінде» немесе «Дін жады сабақтастығы ретінде» (еркін аударма) атты еңбегінде ұжымдық жады сабақтастығын өзінің діни талдауында негізге алады. Бұл жерде зерттеуші дінді әлеуметтік қатынастар тұрғысынан қарастыратындығын ескерген жөн. Зерттеушінің пікірі бойынша қандай да бір діни сенім қоғамда бекуі үшін дәстүрдің легитимдендіруші ықпалына арқа сүйейді. Сол себепті «ата-бабаларымыз секілді дін ұстану» маңызды. Бұл тұрғыда дін ұжымдық жадыны жалғастырушы шынжыр қызметін атқарады. Алдымен дін ұстану дегеніміз – ықпалы мен легитимділігін дәстүрден алатын нақты бір сенім жүйесіне идеология, тәжірибе және символдар арқылы жеке немесе ұжым түрінде қатысты болу сана-сезімі. Бұл тұрғыда дін нақты бір қоғамның өткен шақ пен келешектегі ұрпақтар арасы байланысын көрсететін рухани шежіре ағашы секілді (Leger, 2000: 329-330). Басқаша айтқанда қоғамда діни жадының сақталуы мен жалғасуын дәстүрдің ықпалы арқылы көрсетеді. Діни жады әр тұлғаның өзін жеке немесе қоғамдық тұрғыдан анықтауға қызмет атқарады. Ал дәстүрдің әлсіреуі әр діни жадының немесе діндарлықтың өзгеруіне әкеледі.
Эрвье-Леже модерн кезеңнің басталуымен жады сабақтастығының үзілуі немесе әлсіреуі жүзеге асқанын айтады. Оның себебін де зерттеуші заманауи қоғамға тән жылдам әрі қарқынды өзгерістер мен адамдардың оған бейімделуге ұмтылыстары деп көрсетеді. Мысал ретінде ол өткен ғасырда ауылды жерден қалаға көшіп келген француздардың өмірін алады. Ауылдағы дәстүрлі ортасы мен шіркеуінен айрылу адамдардың ұжымдық жадыларына теріс ықпал етті. Дәстүрлі отбасы қалыбының бұзылуы, қауымдаса өмір сүрудің орнына қалалық шағын отбасылар мен жеке дара өмір сүру көрініс алды. Нәтижесінде дәстүрлі әлеуметтік байланыстар үзіліп, ұрпақтар арасындағы қатынас әлсіреп, адамдар өткен мен келешек ұрпақ арасын жалғайтын ұжымдық жады шынжыры болудан қалуда (Leger, 2000: 134-137; Şentürk, 2000: 291-292). Мұнымен бірге ақпараттық құралдардың ықпалымен гомогенді сипатқа ие бола бастаған заманауи қоғамдарда дәстүрлі ұғымдар жойылуда. Оның орнына жиі өзгерістерге ұшырап отыратын жаңа түсініктер пайда бола бастады. Қайта-қайта жаңарып отыратын бұл түсініктерді Леже нөсер жауынға ұқсатады, әрі олардың дәстүр қалыптастыру міндеті жоқ екендігін айтады. Дәстүр орнына плюрализм мен релятивизм үстемдік құрады. Нәтижесінде Леженің пікірінше, жадының жоғалуы (amnesia) орын алады, ол секулярлы қоғамдарды амнезияға ұшыраған қоғамдар деп атайды. Бұл жерде адамдардың діни сенімдері қандай да бір дәстүрдің ықпалынсыз қалыптасады. Себебі қоғамның жадысы қысқа мерзімге медиа тарапынан күн сайын жаңарып отырады. Бұл тұрғыдан алғанда медиа қоғамдық жады қалыптастыратын дәстүрлі діни институттардың орнын басқанға ұқсайды (Leger, 2000:140; Şentürk, 2000: 292). Яғни, зерттеуші секуляризмді рационализмнің үстемдігі емес, өзгерістер қысымында қалған қоғамның діни жады шынжырын үзіп алуында деп атайды.
Осы тұста Леженің жадының жоғалуы (amnesia) ұғымы Қазақстанның дін тарихында орын алған кеңестік кезеңнің салдарын еске түсірері анық. Әрине зерттеуші қарастырып отырған қоғам мен Қазақстан қоғамы арасында ерекшеліктер бар. Сол себепті ол бізді толғандыратын мәселені қарастырмайды. Оның орнына, бүгінгі таңда діни жадысы әлсіреген қоғамдар өткен кезеңмен салыстырғанда шынымен діндарлығы азырақ па деген сауалға жауап іздейді. Бұл сауалға автор диалектикалық сипатта бірнеше жауаптар ұсынады. Алдымен секулярлық туралы ол – заманауи қоғам рационалды және алдыңғы қоғамдарда басым болған діни түсінік жүйелерінен тәуелсіз. Демек біз секулярлықты қоғам мен мәдениетке дін ықпалының азаюы деп қарастыратын болсақ, онда заманауи қоғамды секулярлы деп еркін түрде айта аламыз (Leger, 2000: 330-331). Секулярлы қоғамдағы діни сенім туралы - заманауи қоғамдар толассыз өзгерістердің қысымын сезуде. Себебі ғылым мен технологиялар ұсынатын рационалды императивтердің ықпалынан үздіксіз мән-мағынаның ауысуы орын алуда. Нәтижесінде өздері туралы, өмір туралы белгісіздіктің, тұрақсыздықтың нәтижесі ретінде заманауи қоғамдарда діни жандану көрініс беруде. Эрвье-Леже IT, физика, медицина секілді ең рационалды қызмет саласындағы тұлғалардың өздері спиритуализм секілді иррационал практикаларға қызығушылық білдіретіндіктеріне назар аударады (Leger, 2000: 331).
Сонымен бірге Леже модерн қоғамдарда ұжымдық жадының тереңдігі мен тұтастығының жоғалуымен пайда болған бос кеңістікке параллель дамып келе жатқан компенсаторлық процестерге назар аудару қажеттігін айтады (Leger, 2000: 332). Осы жауабына байланысты зерттеуші бірнеше тенденцияларға да тоқталады. Ол заманауи қоғамда қалыптасқан жағдайда Жаратушымен қатынасы үзілген қоғам бұл байланысты қайтадан құруға, өткен буынмен байланысы үзілген адамдар олармен қайта байланыс құруға ұмтылады деп атап көрсетеді (Şentürk, 2000: 294). Алайда, бұдан бөлек адамдардың діни сәйкестенулерінде шағын діни топтардың маңызды рөл атқаратынын да айтады. Шағын діни топтардың мүшесі болу адамдарға «табиғи қауымдастықтарда» берілмеген өзіндік мағына, жүйелерді ұсынады әрі отбасы, ауыл және кәсіп секілді институттармен қатар әлеуметтендіруші функцияларды жүзеге асырады. Бұл уақыт өте келе дін адамдардың таңдау мәселесіне айналғандығын көрсетеді (Leger, 2000: 335). Діни плюрализм мен индивидулаизм мәдениетінің арасындағы байланыстан пайда болған бұл жағдай басқа адамдардың қабылдаған діни және басқа да сәйкестенулерімен үйлесімде болуға міндетті емес. Дегенмен де олардың арасында өмір салты, саясат, неке түрі секілді салаларда байланыс болмайды дегенді білдірмейді.
Эрвье-Леже сипаттаған үдерістер Қазақстан қоғамын да айналып өтпегені анық. Кеңестік кезеңнің салдарынан діни жадысы әлсіреген Қазақстан қоғамы тәуелсіздікпен бірге діни жандануды өткерген болатын. Сәйкесінше, аталмыш діни жандану діни плюрализм сипатында көрініс алды. Осы орайда секулярлы қоғамдағы конфессияаралық келісім мәселесі өзекті бола түсті. Бұл бағытта Қазақстан ішкі және халықаралық деңгейде жұмыстар жүргізіп келеді. Өткен жылдың қыркүйек айында өткен Әлемдік және дәстүрлі дін лидерлерінің VII съезі аталмыш шаралар ішіндегі ауқымдысы болып табылады. Себебі әлем бойынша түрлі дін өкілдері ғалымдар, саясатшылар және зиялы қауым өкілдерімен бір үстел басында жиналып, бүгінгі күннің өзекті мәселелерін талқылаған болатын. Дінаралық келісім, қауіпсіз қоғам, әйел құқықтары секілді өзекті тақырыптармен қатар Съезде дін атын жамылған экстремизм мен терроризм, діни төзімсіздік мәселелері қарастырылды. Діннің адамзатпен бірге жасасып келе жатқан құдыреттіге шартсыз, шексіз сенім ретінде немесе қоғамдық институт ретінде аталмыш мәселелерді шешуде өз ықпалы мен әлеуеті бар. Бұл ықпал мен әлеует қандай да болсын қоғамдық жағдайларда өзекті болып қала бермек. Эрвье-Леже секулярлықты қоғамда дін ықпалының, көрінісінің азаюы емес, жаңа діндарлық формаларының қалыптасуы, артуы деп анықтаған болатын. Осы орайда жоғарыда атап өткен шараның қажеттілігі айқындала түседі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Hervieu-Léger, Religion as a Chain of Memory, (English translation Simon Lee), Cambridge: Polity Pres, 2000.
- Şentürk, R. (2000), Bir Hafıza Zinciri Olarak Din, İslam Araştırmaları Dergisi, 290-294.
