Адамзат өркениетінің тарихы сан мәрте дәлелдегендей, ұлы тұлғалар көбіне көненің күйреп, жаңаның бой көтеріп, қоғамның бір сападан екінші сапаға ауысар дәуірінде дүниеге келеді. Жаратушы өз мейірі түскен ерекше жанның бойына нұрлы сипат дарытып, замананың сан алуан факторлары оның қайталанбас дара болмысын сомдайды. Абай Құнанбайұлы тұлғасы да – сондай аралық кезеңнің жемісі. Ескінің соңы мен жаңаның басын жалғаған алтын көпір. Ол өмір сүрген тұста қазақ қоғамы бұрынғы хандық басқару жүйесінен біржолата қол үзіп, «өз қолынан өз ырқы кеткен» алды бұлыңғыр уақытқа тап болды; көшпенділік салттары дағдарысқа ұшырап, отырықшылық өркениет белгілері ентелеп ене бастады; баһадүр аламандықтың беті қайтып, заманауи білімге бет бұратын кез туып келе жатты. Ұлы ақын, дана ойшыл Абай ХІХ және ХХ ғасырлар тоғысындағы Ағартушылық немесе Ояну дәуірінің көшбасшысына, елдің болашақ бағдарын айқындап берген рухани темірқазығына айналды. Үлкен білімпаз Құдайберген Жұбанов Еуропа руханиятымен салыстыра айтқандай, Абай – «өз ортасының Данте сияқты адамы», яғни халықтың дәстүрлі сөз өнерін, таным жүйесін, мінез бітімін түбірімен жаңаша түлеткен санаткер. Орыстар үшін – Александр Пушкин, ағылшындар үшін – Уильям Шекспир, немістер үшін – Иоганн Гете, америкалықтар үшін – Уолт Уитмен қандай болса, қазақстандықтар үшін Абай да – сондай рухани ұлы тұлға. Мызғымастай көрінген Кеңес империясы құлап, тәуелсіз жас мемлекеттің негізін қалау миссиясы маған бұйырғанда, тарихтың «соқтықпалы, соқпақсыз» күрт айнымалы сәтінде хәкім Абайдың өсиетіне жүгініп, елімнің болашағына жаңаша көзқараспен қарағаным хақ. Байқауымша, ұлылықты ұғыну – бір бөлек те, онымен табысу және тоғысу, яғни түпсіз тереңіне бойлап, жеке болмысыңа жарату – өз алдына қырық қатпар құбылыс. Осыған орай «Менің Абайды тануым әуелде неден басталды?» деген сауалға ден қойғанда, әлбетте, ұлы ақынның сөздері бесік тербеген әлдимен бірге құлаққа сіңді десем, асыра айтқандық бола қоймас. Рас, өлең сөзге жүйрік, ел әдебиетіне қанық әжем Мырзабала мен анам Әлжан кішкентай күнімде тіні үзілмеген дәстүрлі тәрбие аясында халқымыздың ертегі, аңыз, қиссаларын жадыма барынша сіңірді. Бұл Абай әлеміне апаратын жолдың бастауы болатын. Ал келешегіме бәйек боп жүрген қайран шешем мені тоғызыншы сынып бітірген соң Қаскелеңге өз қолымен жетектеп апарып, Абай атындағы қазақ орта мектебінің табалдырығынан аттатқанда, алдымнан мүлде басқа әлемнің есігі ашылды. Ұлы ақынның есімін иеленген оқу ордасының шәкірті болудың өзі – бір жағынан мақтаныш, екінші жағынан жауапкершілік екенін ұқтым. Әрине, біз Абайдың мектеп жасына лайықталған оқу, ғылым, адамгершілік, табиғат тақырыбындағы хрестоматиялық өлеңдерін жұрт қатарлы жатқа айтатынбыз. Әсіресе, өзім ақынның философиялық астарға толы «Ескендір» поэмасын қайта-қайта құмарта оқығаным есімде. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Ғаббас Бейсенбетовке түсінбеген жерлеріме қатысты тосын сұрақтар қойып, соңынан қалмайтынмын. Бұл ынтызарлық менің көне грек әлеміне, оның билік пен даналық жүйесіне балалық қиялмен сапар шегіп, ойымның өрісі кеңеюіне едәуір септігін тигізді. Дана Абайдың «талапты ерге нұр жауар» деген қағидасын басшылыққа алып, 1958 жылы мектепті бітірген бойда тәуекелге бел байлап, Арқа төсіне аттандым. Ар жағы – Украинаның Днепродзержинск қаласы... Бұл менің тағдырымдағы бетбұрысты сәттердің бірі болғаны анық. «Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел» демеп пе еді жарықтық Абай даладағы қой соңында жүрген қазақ баласына. Ондағысы «алыс-жақын демей, баратын жеріңе барып, маңдай тер, табан ақың арқылы кәсіп үйрен, нәпақаңды жи» дегені ғой. Біз қаршадайымыздан еңбекқор болып өстік. Қатарластар бәріміз әке-шешелерімізге қолғабыс етіп, бірге еңбекке араласып, шөп шауып, мал жайлап, отын жарып, жеміс өсіріп, бақша салып, жылдың төрт мезгілінде үзілмей кезектесе келіп отыратын шаруаны атқарысып, қара жұмысқа әбден төселдік. Кейін туған жерден шалғайдағы Теміртауда, «Карметкомбинаттағы» от-жалында балқыған болаттың ортасында құрыштай шыңдалдық. Кейде біздің буын өмір бойына ұлы Абай мектебінен, яғни ғұламаның мұхиттай шалқар ой қазынасынан толассыз білім алып келе жатқандай көрінеді. ...Тарих талқысы қызық. Абайға дейінгі заманға зер салсақ, ат жалын тартып мінген қилы замандарда өмір сүрген жыраулардың арқа сүйеген, сөз арнаған елтұтқасы болыпты. Әріде Тоныкөктің – кемеңгер Білге қағаны, беріде құтты қоныс іздеген Асан Қайғының – Жәнібек ханы, мұнан соң көмекей әулие Бұқардың – Абылай ханы, тіпті одан да кейініректе Нысанбай жыраудың Кенесарысы үлгісінде ел басшысы мен данагөй сөз иесі арасындағы қарым-қатынас ұлт тарихында Ұлы даланың әсем жарастығының айғағындай із қалдырыпты. Ал Абайдың маңдай тіреп, ой бөлісетін, назын айтатын алдияр ханы болған жоқ. Өйткені өктемдігін орнатқан империя реформаларының нәтижесінде Шыңғыс тұқымы екі тізгін, бір шылбырдан толығымен айырылды. Ал тіпті ақыр соңында қазақ үшін биліктің ең зоры, әрі кетсе, болыстық, ауылнайлық немесе ресми кеңседегі тілмаштық қана болып қалды. Cондықтан жаны күйзелген дана Абай салмақты сөзінің бір бөлігін «қалың ел, қайран жұрты – қазағына» бағыштаса, қалған уақытта «моласындай бақсының, жалғыз қалдым – тап шыным» деген сарында өзімен өзі мұңдасты. Ата-тегінде ел басқару үрдісі бар, әкесі Құнанбайдың аға сұлтандығын былай қойғанда, өзі де бірнеше рет болыстық қызмет атқарған Абай билік жүйесінің мән-мазмұнын «Көп шуылдақ не табар, Билемесе бір кемел», «Единица болмаса, Не болады өңкей нөл» деген концептуалдық пайымға сыйғызды. Дауылпаз жыраулардың соңғы тұяғы, «Халық – менің шын атым» деп тұтас ғасырдың жүгін арқалаған Жамбыл Жабаев «Абайдың суретіне» атты өлеңінде өзінен бір жас үлкен рухтас ағасының ішкі дүниесіне бойлай отырып: Терең ойдың түбінде теңізі бар, Тесіле көп қарасаң, көңіл ұғар. Сол тереңге сүйсініп жан үңілмей, Есіл сабаз ызамен өткен шығар!.. – деп Абай трагедиясының шет-пұшпағынан хабардар етеді. Мәселе сол әр қазақтың Абайдың «тереңіне сүйсініп үңіле білуінде» жатқан жоқ па?! Абай заманында толық бодандыққа душар болған қазақ жері бұтарланған, бөлшектелген. Қармайтын тал қалмай, ел тұңғиыққа сүңгіген. Кезінде төрткүл дүние тарабын тоғыстырып, алаш жұртының айбынын асырған, мәңгілік ұйтқысына айналған кіндік шаһар – Түркістан өз мәртебесін жоғалтқанына біраз уақыт өткен. Шын мәнінде, Абайдың иек артып, тәу етіп баратын астанасы да жоқ еді. Елдікті аңсаған, бірлікті көксеген данышпан үшін мұнан артық қасірет табылмас. Бүгінгі күні әлемді аузына қаратқан салтанатты елордасы бар егемен мемлекетте өмір сүріп жатқан оның жасампаз ұрпағы мұндай ұлттық шексіз құндылықтың қадірін біліп, маңызын түсінуге тиіс. Абайдың осы арманының орындалғанына, Есілдің жағасында еңселі байтақ қаланың ірге теуіп, бой көтеруіне мұрындық болғаныма мың да бір шүкіршілік етемін. Тәуелсіздікті жарияламас бұрын елімізде жаһандық деңгейдегі аса маңызды шешім қабылданды. Ол – Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы жарлық. Қараңғы түнде тау қалғып, Ұйқыға кетер балбырап. Даланы жым-жырт дел-сал ғып, Түн басады салбырап. Шаң шығармас жол дағы, Сілкіне алмас жапырақ. Тыншығарсың сен дағы, Сабыр қылсаң азырақ, – деген жолдар арқылы Абайдың Гетемен және Лермонтовпен сөз жарыстыра отырып бейнелеген туған топырағын 40 жыл бойы сұрапыл жарылыстар арқылы астан-кестең етіп, жаппай зобалаңға ұшыратқан тажалдың үні солай өшті. Сонда халқының бейбіт тұрмысын, жеке елдік қалпын ұлықтаған дананың рухы қайта байыздаған шығар деймін. Жаңа мемлекеттіліктің негізін қалау барысында көкейімде «Өз елімді ұшпаққа қалай шығарамын? Әлемнің ең алдыңғы қатарлы жұрттарының қатарына қалай қосамын?» деген сауалдар менің ойымды онға бөліп, санамды сан саққа жүгіртіп келеді. «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп...». Бұл – Абайдың мәңгі жасайтын қағидасы. Мұның ғажайып үлгісін мен қаршадайымнан көзбен көріп өстім. Шамалған ауылында зұлмат заманның тауқыметін тартып, сонау жер түбінен еріксіз қоныс аударып келген түрлі ұлт өкілдері жапсарласа күн кешіп, қоян-қолтық араласа өмір сүрді. Олардың арасында месхет түріктері, шешендер, ингуштар, украиндар, немістер, қарашайлар бар еді. Біз өзіміз құралпы басқа жұрт балаларын еш жатсынбай, бір үйдің баласындай, бір қолдың саласындай сезініп, құлын-тайдай тебісе жүріп жетілдік. Ал әкем Әбіш болса, түріне қарасаң – таулық, тіліне қарасаң – қазақшадан айырмасы шамалы бір малқар (ол кезде балқар деуші еді) отбасын үйімізге әкеп паналатып, жұмысқа орналастырды. Ішкен асымыз, жасаған тірлігіміз, көрген қызығымыз, шеккен қиындығымыз ортақ болғандықтан, тез арада туысып кеттік. Осындай ортада өскендіктен, адамзат баласын алаламайтын мінез бойыма ерте дарыды-ау деймін. Әлем тарихына үңілсең, ру мен ру, тайпа мен тайпа, одан әрі ұлт пен ұлт, содан соң мемлекет пен мемлекет арасындағы ірілі-ұсақты кикілжіңнің көбінің ар жағында Адам Ата мен Хауа Анадан тараған жұмыр басты, екі аяқты пенделердің бірін-бірі тегіне, түріне, тіліне, яғни нәсіліне қарап жатырқауы жасырынып жататын кездер жиі ұшырасады. Дініне қарай бөліну індеті де сұмдық зардаптарға ұрындырған. Абай айтқан осындай «алты бақан алауыздықтың» салдарынан талай жұрт өзара қырқыса жүріп, жер бетінен біржола жойылып кеткені мәлім. Кеңес Одағы ыдырауының барысында және тәуелсіздігіміздің елең-алаңында өз ішімізде неше түрлі іріткі салғыш, ірге бөлгіш пиғылдар оянып, сын сағаты туған кезде ел тізгінін ұстай отырып, тарихи тұрғыдан қалыптасқан көпэтностылық пен көпконфессиялық жағдайын бірінші кезекте ескеру қажеттігін аңғардым. Бір жағынан сепаратистік әрекеттер бой көтергені байқалса, екінші жағынан ұлтшылдық дабыл қаққан аласапыран кезеңдерді бастан өткеруге тура келді. Сондай күрделі ахуалда түсіністіктен татулыққа, ымырадан ынтымаққа қол жеткізу арқылы ғана тұтастығымызды сақтадық. «Алтау ала болса – ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса – төбедегі келеді» дейді екен дана бабаларымыз. Қазір айтуға оңай, сол уақытта біз «қайтсек, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарамыз» деп арпалыса жүріп, елдігіміздің шаңырағын шайқалтпай ұстап қалдық. Тұрмыс тапшылығын да бір тайқазаннан ас ішкендей бірге еңсердік. Ол қазақтың кең қолтық, ақ жүрек мейірбандығының және Алтай мен Атырау арасын сол қазақпен араласа жайлаған өзге ұлттардың Абай өнеге етіп қалдырған бауырластығының арқасында жүзеге асты. Кезінде жер жүзінде теңдесі жоқ институт атанған Қазақстан халқы ассамблеясының менің бастамаммен дүниеге келіп, елдегі татулық пен тұрақтылықтың ұйтқысына айналуының өзі ел бірлігінсіз еш ұлы мақсаттың орындалмайтынын жете түсінгендіктен жүзеге асты деп пайымдаймын. Ел бірлігі ұранын бағзы замандардан бері талай сұңғыла бабаларымыз қайта-қайта көтеріп отырған. Сонау ХVІІІ ғасырдың өзінде Бұқар жырау: ...Егер Абылай алдында бітпесең, Атасын білмес алыспын. Көшің кетер бір жаққа, Малың кетер бір жаққа. Көш соңынан жете алмай, Есің шығар сол шақта, – деп бірлікке шақырса, Абай «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» деп, ХІХ ғасырда-ақ бірлік арқылы күллі адамзаттың көшіне ілесе білуге шақырды. Бұл – кемеңгер тұлғаның көрегендігінің белгісі еді. Тәуелсіздігіміздің тұғырлы болуы жолында мен әрбір сөйлеген сөзімде ел бірлігі, ұлт татулығы мәселесін ұдайы еске салып отыратыным сондықтан. Абайдың 150 жылдық мерейтойына арналған салтанатты жиында: «Біз де бүгін ұлтішілік татуластыққа да, ұлтаралық татуластыққа да, әлемдегі барлық ел, барлық халықтармен ынтымаққа да, мәдениеттер арасындағы сабақтастыққа да Абайша қарап, Абайша қастерлеуге ерекше мән береміз», – деген едім. Осы қағида – менің ешқашан айнымайтын өмірлік ұстанымымның бірі. Қазақстан Республикасының Президенті ретіндегі өкілеттігімді өз еркіммен тоқтату туралы шешім қабылдамас бұрын болашақ ел басқарар азаматқа қажет қайраткерлік тәжірибе мен тағылым жайын ой тезіне, көңіл безбеніне тартып, асықпай, зер сала қарадым. Абайдың: Бас басына би болған өңкей қиқым Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын? ... Бірлік жоқ, береке жок, шын пейіл жоқ, Сапырылды байлығың, баққан жылқың. Баста ми, қолда малға талас қылған, Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шырқың, – деген өкінішін қайталамау қажеттігі тағы алдымнан шықты. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап менімен бірге жұмыс істеген Қасым-Жомарт Тоқаевтың адал әрі жауапкершілігі жоғары азамат екенін есепке алмағанда, оның елдегі ішкі жағдайды саралап қана қоймай, шығыстың да, батыстың да тілдерін меңгергендігін, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас хатшысының орынбасары қызметін атқарғанын, әлемдік саясаттағы Қазақстанның орнын байыптай алатын дипломаттық қырын да ескердім. Сондай-ақ, өзім айрықша мән беріп келе жатқан ел бірлігі мәселесі мен адамзаттық құндылықтарды үйлестіру қабілетіне сенім арттым. Өткен жылы Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаев ұлы ақынның 175 жылдық мерейтойын ХХІ ғасырға қарышты қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі саяси, экономикалық және мәдени жетістіктері аясында атап өту туралы шешім қабылдады. Бұл – менің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақалаларымда қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың заңды жалғасы және Абай мұрасын заман сұраныстарына сай қайта зерделеудің маңыздылығын білдіреді. Уақыт бір орында тұрмайды. Ұрпақ жаңарады, қоғам жетіледі, талап өзгереді. Есіме осыдан ширек ғасыр бұрынғы, тіпті одан сәл әріректегі кезең түсіп отыр. Себебі Абайдың ойы мен сөзін күллі әлемдік ауқымда мойындату мәселесін Кеңестер Одағы әлі тарамай тұрып, 1990 жылы халықаралық деңгейде көтерген едік. Бірақ ол кезде бізге құлақ аспады. Әрине, алдымыздан шыққан басты кедергі – Қазақстанның дербес мемлекет еместігі еді. Сондықтан асқақ тілегіміз егемендік алғаннан соң ғана қабыл болды. Абайды дүниенің даңқты тұлғаларының тізіміне енгізіп, 150 жылдық мерейтойын халықаралық дәрежеде атап өту жөніндегі ұсынысымды қолдаған ЮНЕСКО ұйымының сол уақыттағы бас директоры Федерико Майор мырза кейіннен мерекелік салтанатты шараларға да өзі арнайы келіп қатысты. Және бір айта кететін нәрсе, осы арада биік мәртебелі халықаралық ұйым тарапынан тұрақты тәртіпке айналған бір шарттылық бұзылды. Өйткені бұрын тек 200, 300, 500 секілді соңы бірнеше нөлмен аяқталатын сандарға сәйкес келетін мерейтойлар ғана тізімге ілінетін. Жас мемлекет үшін халықаралық ұйым тарапынан мұндай қолдау көрсетілуі ұмытылмасы анық. Абай мерейтойына әзірлік өте қиын-қыстау кезеңде қолға алынды. Экономикалық-әлеуметтік проблемалар шаш-етектен болып тұрғанына қарамастан, нар тәуекелге бардық. Арнаулы қаулы қабылдап, атқарылатын іс-шараларды тиесілі мемлекеттік құрылымдар мойнына жүйе-жүйесімен жүктедік. Мерейтойға әзірлік жөніндегі республикалық комиссия және штаб құрылып, оны қаржылық, материалдық-техникалық, инфрақұрылымдық, идеологиялық, дипломатиялық, ғылыми, мәдени тұрғыдан қамтамасыз етудің нақты шаралары бекітілді. Барлық жұмыстың барысын өз бақылауымда ұстадым. Жауапты тұлғалардың қатысуымен арнаулы мәжілістер ұйымдастырып, жағдайды жан-жақты пысықтап отырдым. Шабандық, салғырттық, немқұрайдылық, атүстілік белең алған тұстарда талапты күшейтіп, тіпті мерейтойдың маңызын тереңірек түсіндіру үшін дайындық барысындағы басқосудың бірін Семей қаласына барып өткіздім. Сондағы жиын үстінде: «Абай тойы – тек Алматы мен Семейге, Жазушылар одағына, басқа да шығармашылық ұйымдарға ғана керек шаруа емес. Бұл – бүкіл республиканың, күллі Қазақстан халқының мерекесі. Бұл, шын мәнінде, біздің тарихи және рухани жадымызға, керек десеңіз, осындай іс-шараны мемлекеттік деңгейде өткізе алатынымызға, ұйымшылдығымызға сын. Оның үстіне, Абай мерекесі даңғойлықты көтермейді, ұлы адамды еске алу құрметіне, турасын айтқанда, атаулы күндерді атап өтуде бізде үйреншікті әдетке айналып кеткен шектен тыс ас та төк той жасаудың қажеті жоқ. Парасаттылық, ақылға қонымдылық, ең бастысы, зиялылық пен ұстамдылық қажет. Мерейтой даңғазалықтан аулақ, жоғары мәдениеттілік аясында өтуге тиіс. Абайдың өзі бізді осыған үндеп кеткен және оның өсиетіне кереғарлық етуімізге болмайды», – деген екенмін. Бұл сөздерді жайдан-жай айтпаған едім. Жасыратыны жоқ, тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде ұлт тарихындағы көп ақтаңдақтардың беті ашылып, «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген ұранмен көпшілік жұрт өзінің қағаберісте қалған бабаларын түгендеп жатты. Олардың ішінде ұлттық деңгейдегі батыр, билермен қоса, дәреже-дәрпі жергілікті жерлерге ғана танымал тұлғаларға да ас беріліп, құрмет көрсетілді. Тоталитарлық жүйе құрсауында құндылықтарына тыйым салынып, іштей булығып келген халықтың ақ түйенің қарны жарылғандай сезімі мен сеніміне тосқауыл қою әбестік саналар еді. Бірақ той тойлаудың да, ой ойлаудың да жөні бар. Алты алаштың абызы болып қана қоймай, адамзаттың асқарынан көрінген халқымыздың ең аяулы перзенті, дана ұстазы – Абай мерекесін бүкілхалықтық деңгейде лайықты өткізу мемлекет мерейі екенін ұғындыру керек болды. Сөйтіп, Абай тойының алдында оның аруағын одан әрі ұлықтау, өмірбаяндық деректерінің көмескі парақтарын қайта жаңғырту, әдеби, философиялық және музыкалық мұрасын тәуелсіздік тұрғысынан тыңнан пайымдау, әлемдік деңгейде кеңінен таныту бағытында іргелі жұмыстар атқарылды. Ұлы ақын шығармаларының алғаш рет жан-жақты текстологиялық сараптамадан өткен екі томдық академиялық жинағы, «Абай» энциклопедиясы жарық көрді. Абайдың өмірі мен шығармашылығын тұтас қамтитын «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейі құрылды. Жидебайда үш жүз алпыс әулиелі мекен Маңғыстаудан әкелінген ұлутастардан ақшаңқан күмбезді Абай-Шәкәрім кесенесі тұрғызылып, оның ашылу рәсімінде бұл орынның енді әр қазақ үшін рухани Меккеге айналғанын атап өттім. Алатаудың жан-жағы тіп-тік құлама құздармен қаусырылып, заңғар басына бұлт қонақтаған Абай шыңына көтеріліп, ақын рухына тағзым еттім. Ұлы ақынның өз халқымен бірге адамзаттың биігінен көрінгенін тіледім. Сол жылы Абайға арналған салтанатты іс-шаралар Түркияда, Ресейде, Қытайда, Францияда, Венгрияда, Үндістанда, Мысырда, Украинада, Қырғызстанда болып өтті. Лондонда Абай үйі ашылды. Ұлы ақынның әлем елдері руханиятының табалдырығынан аттап, бұрын көз көрмеген көкжиектерге енді ешкім тосқауыл қоя алмайтын мәңгілік сапары басталып кетті. Абайдың 150 жылдығы аталып өткеннен бергі уақыт ішінде дүние жүзінің бірқатар елінде оның құрметіне көше аттары беріліп, Ренн (Франция), Будапешт (Венгрия), Каир (Мысыр), Мәскеу (Ресей), Ыстамбұл (Түркия), Бейжің (Қытай), Ташкент (Өзбекстан), Тегеран (Иран), Баку (Әзербайжан), Витебск (Беларусь) қалаларының көрнекті орындарында ескерткіштер мен мүсіндер қойылды. Ретінше 2006, 2013 жылдары Мәскеу мен Ташкентте орнатылған Абай ескерткіштерінің лентасын Ресей Федерациясының президенті В.Путинмен және Өзбекстан Республикасының тұңғыш президенті И.Кәрімовпен бірге қидым. ХХ ғасырдың екінші онжылдығында, дәлірек айтқанда, 1913 жылы ұлт зиялысы Ахмет Байтұрсынұлы өзінің «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» дей келе, соған қарамастан Абайдың есімін тек Семей мен Ақмола облыстарының қазақтары ғана білетінін, ал дүниеден қайтқан соң жарық көрген жалғыз кітабы ел ішіне кеңінен таралмай жатқаны туралы қынжыла жазған еді. Қарап отырсақ, содан бергі бір ғасырдың көлемінде бірте-бірте ұлы ақынның даңқы жер жүзіне әйгілі болатындай деңгейге жетіппіз. Ол – алдымен, әлбетте, Абайдың теңдессіз кемеңгерлігінің, содан соң тәуелсіз мемлекеттігіміздің арқасы. Абай қаншама тас қапас заманда өмір сүрсе де, болашаққа үмітпен көз тікті. Ол өлеңдерінде «жаңа өспірім, көк өрім», «тілеуі, өмірі алдындағы», «көкірегі сезімді, тілі орамды» жастарға үлгі бермек үшін ғибрат айтты. «Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» дей отырып, «дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз» деген тағылымын үйретті. Батыс пен Шығыстың ілімін толық игерген Абайдың өнегесін ескере отырып, тәуелсіз мемлекетіміздің жастары арасынан халықаралық стандарттарға сай, білімі мен білігі жоғары мамандар даярлау мақсатымен «Болашақ» президенттік стипендиясын тағайындадық. Соның арқасында ұлы ақын өмір сүрген заманда «интернатта оқып жүрген» қазақ баласының ұрпақтары ХХ және ХХІ ғасырлар тоғысында әлемнің ең таңдаулы университтерінде білім алу мүмкіндігіне ие болды. Ұлы Абайдың 175 жылдығы биыл адамзатқа қатер төндіріп, коронавирус індеті жайлаған уақытпен тұспа-тұс келіп қалды. Аталған дерттің зардабы жер жүзіндегі мемлекеттердің ешбірін айналып өткен жоқ. Бірақ жарқын келешекке деген сенім мен сындарлы әрекеттің арқасында бұл уақытша қиындықты да еңсеретін боламыз. Абайдың сөзіне жүгінсек: «Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде еш нәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?». Лайым солай болсын! Абайдың сөзі мен ойы біздің күнбе-күнгі тірлігімізге, өркенді өмірімізге кірпіш болып қаланып, бүгінгі өркениет пен алдағы болашақ талабына лайық ұмтылыстарымыздан және игі істерімізден нақты көрініс табатынына кәміл сенемін.
История человечества многократно доказывала, что великие личности чаще приходят в этот мир в переломные эпохи, когда старое разрушается, а новое взрастает, и общество переходит из одного качества в другое. И если даром свыше личность наделяется особенными свойствами, то сочетание множества факторов переходного времени определяет уникальную миссию и неповторимую судьбу данного человека. Фигура Абая Кунанбаева – явление такого же знакового по своему смыслу периода смены вех и «золотой мост», соединяющий прошлое с будущим. Годы жизни Абая пришлись на времена, когда казахское общество окончательно утратило основанную на институте ханской власти прежнюю систему политического управления и «өз қолынан өз ырқы кетіп» – «выронив из рук свою свободу», оказалось перед неясным, туманным будущим; кочевой образ жизни начал приходить в упадок, а в быт все шире стали проникать элементы и приметы оседлости; завершалась эра воинской удали, на смену которой приходил век поворота к современным знаниям. Великий поэт, гениальный мыслитель Абай стал основоположником начавшейся на рубеже XIX и XX столетий эпохи Просветительства и Пробуждения в казахской степи, его бесценное наследие стало нравственным ориентиром народа на пути в будущее. Сопоставляя Абая с деятелями европейской культуры, видный ученый Кудайберген Жубанов отмечал, что Абай подобен тому, «кем был Данте для своего времени» – то есть сыграл эпохальную роль мастера слова, силой творческого прорыва осуществившего кардинальную реформаторскую новацию традиционного словесного искусства народа, а значит и системы его мировоззрения и морально-психологического склада. Сколь неоспоримым авторитетом является для россиян – Александр Пушкин, для англичан Уильям Шекспир, для немцев – Иоганн Гете, для американцев – Уолт Уитмен, столь же великим носителем духовности является для казахстанцев Абай. Когда распался казавшийся нерушимым Советский Союз и на меня выпала трудная миссия строительства нового независимого государства, в те переменчивые и непредсказуемые времена с его «соқтықпалы, соқпақсыз» – «лихой годиной, тяжелым бездорожьем» я вновь обращался к заповедям мудрого Абая и сквозь призму их нового прочтения формировал в сознании образ будущего моей страны. Из таких погружений в мир Абая я вынес наблюдение: одно дело – прикосновение к величию гения, и совсем другое, это многосложный и кропотливый процесс – прийти к взаимопониманию и единомыслию с ним и признать в нем верного спутника своей жизни. Если же задаться вопросом «С чего началось мое постижение Абая?», то, конечно, не было бы преувеличением сказать, что я с детства впитал в себя дух его творчества. Обладавшие даром стихосложения и хорошо знавшие народную литературу казахов моя бабушка Мырзабала и мать Альжан в рамках идущего издревле традиционного домашнего воспитания с самых ранних лет рассказывали мне множество народных сказок, легенд и поэтических сказаний. И это стало для меня началом дороги, ведущей в мир Абая. А когда моя незабвенная мама после окончания девятого класса собственноручно повезла меня в Каскелен и привела на порог казахской средней школы имени Абая, передо мной открылись совершенно другие горизонты. Здесь я осознал, что быть воспитанником учебного заведения, носящего имя великого поэта – это, с одной стороны, очень престижно, а с другой – очень ответственно. Разумеется, мои сверстники не хуже других знали и читали наизусть включенные в школьную программу хрестоматийные произведения Абая на темы просвещения, науки, гуманизма и природы. Но лично меня особенно впечатлила преисполненная глубоких философских обобщений поэма «Искандер», которую я с упоением перечитывал по много раз. Как помнится, если что-то было неясно, я буквально засыпал вопросами нашего учителя казахского языка и литературы Габбаса Бейсенбетова. В своем воображении я рисовал себе мир Древней Греции, стремясь узнать больше о политических системах и истории философской мысли эпохи античности… Так творчество Абая побуждало меня к расширению кругозора своих интересов и знаний. Следуя изреченной Абаем мудрости «талапты ерге нұр жауар» – «стремящегося ждет успех», по окончании школы в 1958 году я принял не простое для себя решение и отправился в Сарыарку – самое сердце казахской земли. А дальше – Украина, город Днепродзержинск… Это был один из поворотных моментов в моей судьбе. «Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел» – «работай по найму, ступай на чужбину, вернись домой с прибылью» – не так ли советовал неравнодушный Абай молодым казахам, не видевшим иных перспектив кроме пастушеской доли? Под этим подразумевалось: «алыс-жақын демей, баратын жеріңе барып, маңдай тер, табан ақың арқылы кәсіп үйрен, нәпақаңды жи» – «не дели мир на ближний и дальний, путешествуй в поисках знаний, осваивай профессии, трудись в поте лица и наживай состояние». Люди моего поколения с детских лет приобщались к труду. Мы росли помощниками своим родителям и, работая вместе со взрослыми, косили траву, ухаживали за скотом, кололи дрова, выращивали овощи и фрукты и так далее. Позже, когда я уехал из родного края в Темиртау, моя трудовая закалка продолжилась на Карметкомбинате, среди огненных печей с расплавленным металлом. Вспоминая жизнь людей своего поколения, я склонен думать, что все мы – ученики великой школы Абая, непрестанно черпающие знания из безбрежной как океан сокровищницы мыслей Наставника. ... Жребий истории выпадает по-разному. Если окинуть взором предшествующие появлению Абая эпохи, то найдется немало примеров, когда у прославленных мыслителей-златоустов были чуткие собеседники в лице правителей, к которым они могли обращаться со своим словом. Во времена древних тюрков у мудрого Тоныкока был выдающийся Бильге каган, в относительно недавней истории у искателя земли обетованной Асана Кайгы был Жанибек хан, у прозорливого Бухара жырау был хан Абылай, и даже много позже у сказителя Нысанбая был хан Кенесары. Столь удивительная модель гармоничных взаимоотношений между лидером политическим и лидером духовным в свое время определяла судьбы Великой степи и оставила яркий след в памяти поколений. Но во времена Абая у казахов не было такого правителя, с которым он мог бы лицом к лицу разговаривать начистоту, обмениваться мыслями, делиться наболевшим и сокровенным. Причиной тому стало полное упразднение свойственной традиционному казахскому обществу системы ханского управления вследствие реформ царского самодержавия. А процесс дальнейшего отстранения степняков от институтов власти привел к тому, что в служебной карьере казах не мог подняться выше должности волостного управителя, аульного старосты или конторского толмача. В поэтических посланиях Абая отразились его глубокая тревога за судьбу родной земли «қалың елім, қазағым, қайран жұртым» – «о казахи мои, мой бедный народ», и его личные переживания, вылившиеся в печальный монолог с самим собой «моласындай бақсының, жалғыз қалдым – тап шыным» – «одиноко стою я, как могила баксы на отшибе». В роду Абая было немало людей, наделенных талантом правления и предводительства. Не говоря уже о том, что его отец Кунанбай служил в чине старшего султана, сам он несколько раз исполнял обязанности волостного управителя. Поэтому свои концептуальные взгляды на природу и сущность власти он сформировал не понаслышке, а на собственном опыте: «Көп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел?» – «Что может дать шумливое собрание, коль им не правит умный человек?», «Единица болмаса, не болады өңкей нөл?» – «Если нету хотя бы одной Единицы, что же смогут представить сплошные нули?». Жамбыл Жабаев – проживший почти сто лет последний представитель древней традиции сказителей и вестников – жырау, девизом которого служило изречение «мне имя настоящее – народ», в стихотворении «К портрету Абая» глубоко проникнувшись внутренним миром своего старшего духовного брата, такими строками отразил суть его трагедии: Терең ойдың түбінде теңізі бар, Тесіле көп қарасаң көңіл ұғар. Сол тереңге сүйсініп жан үңілмей, Есіл сабаз ызамен өткен шығар! Глубокая мысль – что бездонное море. Проникнешь в него только пристальным взором. Но если вы мудрость его не ценили, Уйдет тот мыслитель, иссохнув от горя!.. Не в этом ли состоит суть понимания – «проникнуться пристальным взором»? Во времена Абая казахская земля была разделена на части, пребывая в колониальной зависимости. Некогда вольный мир номадов погружался в пучину исторического небытия. Давно утратил свое былое значение древний Туркестан, прежде связывавший главные дороги обитаемого мира и служивший гордым символом единства и неделимости страны казахов. Увы, у Абая не было и такой столицы, в которой он мог бы искать понимания, опоры и поддержки. Наверное, нет большей скорби для гения, всю жизнь жаждавшего свободы и единства для своего народа. Ныне живущее поколение получило возможность гордиться прекрасной столицей собственного независимого государства и должно осознавать это преимущество, дорожа им как бесценным национальным достоянием. Я премного благодарен судьбе за то, что мне выпала честь возглавить строительство новой столицы на берегах Есиля и тем самым осуществить эту мечту Абая. Еще до обретения независимости нами было принято эпохальное решение, особо значимое в судьбе всего человечества. Это указ о закрытии Семипалатинского испытательного ядерного полигона. Знал ли, предвидел ли Абай последующую участь своего отчего края, на лоне которого он вступал в дружественные поэтические состязания с Лермонтовым и Гете?.. Қараңғы түнде тау қалғып, Ұйқыға кетер балбырап. Даланы жым-жырт дел-сал ғып, Түн басады салбырап. Шаң шығармас жол дағы, Сілкіне алмас жапырақ. Тыншығарсың сен дағы, Сабыр қылсаң азырақ. Горные вершины Спят во тьме ночной; Тихие долины Полны свежей мглой; Не пылит дорога, Не дрожат листы… Подожди немного, Отдохнешь и ты (М.Лермонтов. Из Гете) Покой наступил только после сорока с лишним лет, на протяжении которых чудовищные взрывы сотрясали эти просторы, заражая и недра этой земли, и ее поверхность, и небо над ней. А когда замолк полигон, быть может, и гений поэта, воспевавшего мирную и свободную жизнь народа, наконец-то вздохнул с облегчением. В ходе строительства нового государства меня постоянно и на разные лады беспокоили вопросы: «Как сделать свою страну процветающей? Как ввести ее в число передовых государств мира?». «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» – «Люби все человечество как брата». Этому нравственному принципу Абая суждено жить вечно. Удивительные примеры того, как действует это правило, я видел с раннего детства. В нашем селе Шамалган в тесном соседстве и общении с нами, казахами, жили представители самых разных национальностей, в годы репрессий насильно сосланные сюда из далеких краев. Среди них были турки-месхетинцы, чеченцы, украинцы, немцы, карачаево-балкарцы. Мы нисколько не чуждались этих людей: не разделяясь по национальностям, играли, дружили и росли вместе. А отец мой Абиш поселил в нашем доме, а потом устроил на работу семью кавказских горцев – балкарцев. Все у нас было общее – и еда, и заботы, и радости, и горести, а потому мы быстро сроднились. Выросший в такой среде, я рано понял, как это важно – не делить людей по роду-племени. Мировая история знает немало случаев, когда за большинством малых и крупных конфликтов между племенами и народностями, а затем этносами и государствами кроется тот факт, что потомки единых прародителей – Адама и Евы начинают дискриминировать один другого по признакам расовой, этнической, языковой, социальной принадлежности. К ужасающим последствиям приводили драмы межрелигиозных конфликтов. Хорошо известно и то, что из-за «алты бақан алауыздықтан» – «нескончаемой вражды», от которой предостерегал Абай, с лица земли исчезали целые народы и государства. В период распада СССР и начала нашей независимости у нас в республике тоже активизировались деструктивные силы, сеявшие рознь и посягавшие на целостность страны. В это трудное время было необходимо проявить твердую государственную волю и уделить первостепенное внимание к исторически сложившимся в Казахстане факторам полиэтничности и поликонфессиональности. Да, в ту смутную пору мы оказались меж двух огней: с одной стороны, наблюдались сепаратистские поползновения, а с другой – всплески национализма. Найти выход из сложной ситуации и сохранить целостность страны можно было только одним путем: от взаимопонимания – к согласию, от согласия – к единству. Мудрость наших предков гласит: «Алтау ала болса – ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса – төбедегі келеді» – «Если шестеро порознь – лишатся собственной доли, если четверо вместе – добьются невероятного». Сейчас об этом легко рассуждать, но в то время мы только ценой совместных усилий сумели прийти к общенациональному единству и таким образом защитить нашу молодую государственность. Экономические тяготы мы тоже преодолели сообща, делясь между собой, образно говоря, одним казахстанским хлебом. Это стало возможным благодаря доброй, открытой и щедрой душе казахского народа, а также всех, кто живет вместе с казахами на пространстве от Алтая до Атырау следуя заповедям Абая о человеколюбии, дружбе и братстве между людьми. Учреждение по моей инициативе Ассамблеи народа Казахстана – уникального института, аналога которому в то время не существовало во всем мире, исходило из простой, но непреложной истины: никаких великих целей не удастся достичь, если не будет консолидированной нации. Испокон веков идею единства народа всегда поднимали наши мудрые предки. Известны слова Бухар жырау, призывавшего народ к единству в далеком XVIII веке: ... Егер Абылай алдында бітпесең, Атасын білмес алыспын. Көшің кетер бір жаққа, Малың кетер бір жаққа. Көш соңынан жете алмай, Есің шығар сол шақта. … Коль упрямо не внемлешь призывам Абылая О единстве и целости отчего края, Отрекусь от тебя я. И впредь не признаю. Разбредутся в беспутье твои караваны. Разбросается в стороны все, что ты нажил. И останешься гол, растерявши свой разум. А в веке XIX Абай определил сплочение нации как условие ее вступления на путь современного развития человечества: «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» – «Если в ближнем ты не видишь друга, бесполезны все твои дела». В этом проявилась исключительная прозорливость гения. Вот почему в деле упрочения нашей независимости и во всех своих выступлениях я всегда напоминаю о необходимости крепить единство народа и беречь мир в стране. Об этом я говорил и в 1995 году в своей речи на торжественном собрании по случаю 150-летия Абая: «В наши дни мы стараемся смотреть глазами Абая и на внутринациональное единение, и на межнациональное согласие, и на дружбу и сотрудничество со всеми странами и народами мира, и на взаимосвязь культур, почитая их так, как это делал Абай». Это один из моих важных и неизменных жизненных принципов. До того, как принять решение о добровольном сложении с себя полномочий Президента Республики Казахстан, я подолгу и обстоятельно размышлял о том, какими качествами политического деятеля и какими знаниями и опытом должен обладать человек, которому в будущем предстоит принять бразды правления страной. И для меня было важно не допустить повторения ситуации, когда-то ввергнувшей Абая в неизбывную скорбь: Бас басына би болған өңкей қиқым Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын? ... Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ, Сапырылды байлығың, баққан жылқың. Баста ми, қолда малға талас қылған, Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шырқың. Все ничтожества бредят славой мирской, Суетятся, шумят, нарушая покой. ...Нет единства, согласья, нет правды в душе, Потому табуны твои тают как снег. Все не впрок: и богатство, и ум, и родство, – Только зависть съедает твое естество. Не говоря о том, что, работая со мной с первых дней нашей независимости Касым-Жомарт Кемелевич Токаев подавал пример высокой гражданственности и честного, ответственного служения, я принял во внимание накопленный им солидный багаж профессионала: его знание как собственной страны, так и внешнего мира, его знание языков и культур Востока и Запада, его работу в должности заместителя Генерального секретаря Организации Объединенных Наций и, конечно же, его дипломатические заслуги в деле защиты интересов страны и позиционирования Казахстана в глобальном политическом процессе. Вместе с тем я поверил в его способность находить гармоничный баланс между идеалами национального единства и приверженностью общечеловеческим ценностям. В прошлом году Глава государства принял решение о проведении 175-летнего юбилея великого поэта, задуманного в том числе и как смотр политических, экономических, культурных достижений сегодняшнего Казахстана, уверенно шагнувшего в XXI век. Тем самым обрел логическое продолжение процесс выполнения задач, сформулированных в моих статьях «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» и «Семь граней Великой степи», а также обрела актуальность идея переосмысления наследия Абая в свете современных реалий. Время не стоит на месте. Приходят новые поколения, совершенствуется общество, меняются точки зрения и подходы. Вспоминаю события четвертьвековой давности и даже чуть более ранний период. Дело в том, что вопрос о представлении творчества и философии Абая вниманию всей мировой общественности мы поднимали на международном уровне в 1990 году, еще до роспуска СССР. Но в ту пору к нам не прислушались. Главным препятствием, конечно же, стало то обстоятельство, что Казахстан не был самостоятельным государством. Наша заветная мечта сбылась лишь с обретением независимости. Тогдашний Генеральный директор ЮНЕСКО г-н Федерико Майор, поддержав мое предложение о включении Абая в список выдающихся деятелей мира и проведении 150-летнего юбилея поэта на международном уровне, затем специально приехал в Казахстан для участия в торжественных мероприятиях. Среди особенных черт того юбилея следует упомянуть и такую: в случае с нами было допущено исключение из существующего правила, согласно которому по линии ЮНЕСКО отмечаются такие годовщины, как 100-летие, 200-летие, 300-летие и так далее, то есть круглые даты с двумя и более нулями. Мы, казахстанцы, никогда не забудем об этом благосклонном шаге, предпринятом авторитетной международной организацией навстречу светлым устремлениям нашего молодого государства. Подготовка и проведение 150-летия Абая протекали в трудное время. Но, несмотря на бесчисленное множество экономических и социальных проблем, мы пошли на это. Приняли постановление, распределили поручения между государственными структурами. Сформировали республиканскую комиссию и штаб, утвердили порядок финансового, материально-технического, инфраструктурного, идеологического, дипломатического, научного, культурного обеспечения их деятельности. Ход всех работ находился на моем контроле. Регулярно созывались совещания с участием ответственных лиц, на которых обсуждался и уточнялся ход подготовки. Там, где обнаруживались факты нерасторопности, верхоглядства, безразличия, халатности, я усиливал требования, а однажды – с целью глубже разъяснить значение предстоящего юбилея – одно из совещаний провел в городе Семее. Приведу фрагмент своего выступления по сохранившимся в архиве записям: «Чествование Абая – мероприятие, нужное не только Алматы и Семею, Союзу писателей и другим творческим объединениям. Это праздник всей республики – всего народа Казахстана. По сути это экзамен на сохранность нашей исторической и духовной памяти, и если хотите – проверка нашей организованности и способности провести такое мероприятие на общегосударственном уровне. При всем этом важно понимать, что юбилей Абая – вовсе не показное мероприятие. В память великого человека нет необходимости устраивать пышные торжества, которыми, надо прямо сказать, у нас привыкли отмечать знаменательные даты. Нужны разумность, целесообразность, а самое главное – такт и сдержанность. Юбилей должен пройти под знаком высокой культуры, а не помпезности. К этому нас призывал сам Абай, а посему мы должны быть верными его заветам». Эти слова были сказаны неспроста. Нечего скрывать, что в начальный период независимости, когда все активнее стали заполняться белые пятна в национальной истории, многие граждане, следуя нравственному принципу «өлі разы болмай, тірі байымайды» – «пока мертвые неприкаянны, живым не знать благоденствия», озаботились восстановлением памяти своих предков – как всенародно известных биев и батыров, так и знаменитостей локального масштаба. Конечно, было бы ошибочным запрещать людям проявлять свои чувства, убеждения и верования: ведь наш народ долго томился под гнетом тоталитаризма, был ограничен в праве исповедовать исконные идейные ценности, а глотнув воздуха долгожданной свободы, наконец-то воспрянул духом. Но к столь ответственному делу нужно и подходить соответственно. Абай является не только лучшим представителем собственного народа, его великим наставником и гордостью, но и достоянием всего человечества. Поэтому до сознания всех наших людей требовалось довести, что достойно организовать юбилей Абая – значит не уронить честь страны. В ходе подготовки к празднованию была развернута основательная работа по дальнейшей популяризации творчества Абая, научной экспертизе и обнародованию малоизвестных и новых фактов его биографии, современной интерпретации его литературного, музыкального и философского наследия в контексте независимой государственности, широкому ознакомлению с Абаем зарубежных читательских аудиторий. Было осуществлено новое издание двухтомного академического собрания сочинений поэта, впервые прошедшее тщательную текстологическую экспертизу, вышла в свет энциклопедия «Абай». На земле Абая был создан полнокровно отражающий его жизнь и деятельность государственный историко-культурный и литературно-мемориальный заповедник-музей «Жидебай-Борили». В урочище Жидебай был возведен величественный мемориальный комплекс Абая и Шакарима из белого мангистауского известняка-ракушечника, на церемонии открытия которого я отметил, что отныне для каждого казахстанца этот комплекс будет местом паломничества и духовного поклонения. Поднявшись в том же 1995 году с командой альпинистов на пик Абая, что в Заилийском Алатау, я поклонился духу великого поэта и пожелал, чтобы неразлучно с родным народом он всегда оставался на высоте. В тот год посвященные Абаю торжественные мероприятия прошли в Турции, России, Китае, Франции, Венгрии, Индии, Египте, Украине, Кыргызстане. В Лондоне был открыт Дом Абая. Так перед казахским гением стали открываться новые, ранее не виданные горизонты и началось его шествие среди культур и цивилизаций мира, воспрепятствовать которому теперь уже не в силах никто. За время, миновавшее после 150-летия Абая Кунанбаева, в ряде зарубежных стран его имя было увековечено в названиях улиц, а в примечательных местах таких городов, как Ренн (Франция), Будапешт (Венгрия), Каир (Египет), Москва (Россия), Стамбул (Турция), Пекин (Китай), Ташкент (Узбекистан), Тегеран (Иран), Баку (Азербайджан), Витебск (Беларусь) были установлены скульптурные памятники Абаю. При открытии памятников Абаю в 2006 году в Москве и в 2013 году в Ташкенте церемониальную ленту вместе со мной перерезали, соответственно президент Российской Федерации В.Путин и президент Республики Узбекистан И.Каримов. … В 1913 году в опубликованной на страницах общенациональной газеты «Қазақ» статье «Верховный поэт казахов» блестящий интеллектуал Ахмет Байтурсынов с досадой констатировал, что несмотря на то, что: «Ни в прошлом, ни в настоящем среди казахов не было превосходящего его поэта», – его имя хорошо известно только казахам Акмолинской и Семипалатинской областей, а посмертное издание его единственной книги не получило широкого распространения. Как видно, с того времени мы достигли такого прогресса, что великий поэт постепенно поднялся на уровень всемирного признания. В этом – заслуга прежде всего выдающегося гения Абая, а затем – нашей независимой государственности. Сколько бы тяжелой, стеснявшей дух и волю народа, не была эпоха, выпавшая на долю Абая, в будущее он смотрел с надеждой. Неслучайно, переживая за молодежь грядущих дней, он обращал к ней стихотворные наставления, называя ее «жаңа өспірім, көк өрім», «тілеуі, өмірі алдындағы», «көкірегі сезімді, тілі орамды» – «новой порослью, зеленой свежей нивой», «романтическими вестниками будущего», «поколением с чуткой мыслью, стройным слогом». Мечтая о наступлении просвещенного века и справедливости, он призывал к тому, чтобы «білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» – «слово ученого окрыляло искателей знания», потому что «дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз» – «все в этом мире – и благополучие, и сама жизнедеятельность – прирастает, если вы в ладах с наукой». Следуя этим назиданиям Абая, в свое время тщательно изучившего лучшие достижения общественной мысли Востока и Запада, мы учредили президентскую программу «Болашақ», цель которой – подготовка высококвалифицированных молодых кадров независимой страны в соответствии с высокими международными стандартами. Благодаря этому потомкам детей, во времена Абая «интернатта оқыған» – «обучавшихся в интернате», на рубеже XX и XXI столетий открылась возможность получать образование в элитных университетах мира. Так уж случилось, что в год 175-летия Абая разразилась пандемия коронавируса, губительное действие которой не обошло ни одну из стран мира. Но ведомые верой в светлое будущее, мы преодолеем и эти временные трудности. Об этом говорил и Абай: «Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде еш нәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?» – «Кто не сталкивался со злом? Терять надежду – проявлять безволие. Если правда, что в мире нет ничего вечного, то отчего и злу оставаться вечным? Разве после суровой снежной зимы не приходит цветущее, полноводное, прекрасное лето?». Пусть будет так! Уверен, что слова и идеи Абая, служащие краеугольными камнями нашего современного повседневного бытия, будут и впредь находить конкретное воплощение в наших созидательных делах и прогрессивных устремлениях. История человечества многократно доказывала, что великие личности чаще приходят в этот мир в переломные эпохи, когда старое разрушается, а новое взрастает, и общество переходит из одного качества в другое. И если даром свыше личность наделяется особенными свойствами, то сочетание множества факторов переходного времени определяет уникальную миссию и неповторимую судьбу данного человека. Фигура Абая Кунанбаева – явление такого же знакового по своему смыслу периода смены вех и «золотой мост», соединяющий прошлое с будущим. Годы жизни Абая пришлись на времена, когда казахское общество окончательно утратило основанную на институте ханской власти прежнюю систему политического управления и «өз қолынан өз ырқы кетіп» – «выронив из рук свою свободу», оказалось перед неясным, туманным будущим; кочевой образ жизни начал приходить в упадок, а в быт все шире стали проникать элементы и приметы оседлости; завершалась эра воинской удали, на смену которой приходил век поворота к современным знаниям. Великий поэт, гениальный мыслитель Абай стал основоположником начавшейся на рубеже XIX и XX столетий эпохи Просветительства и Пробуждения в казахской степи, его бесценное наследие стало нравственным ориентиром народа на пути в будущее. Сопоставляя Абая с деятелями европейской культуры, видный ученый Кудайберген Жубанов отмечал, что Абай подобен тому, «кем был Данте для своего времени» – то есть сыграл эпохальную роль мастера слова, силой творческого прорыва осуществившего кардинальную реформаторскую новацию традиционного словесного искусства народа, а значит и системы его мировоззрения и морально-психологического склада. Сколь неоспоримым авторитетом является для россиян – Александр Пушкин, для англичан Уильям Шекспир, для немцев – Иоганн Гете, для американцев – Уолт Уитмен, столь же великим носителем духовности является для казахстанцев Абай. Когда распался казавшийся нерушимым Советский Союз и на меня выпала трудная миссия строительства нового независимого государства, в те переменчивые и непредсказуемые времена с его «соқтықпалы, соқпақсыз» – «лихой годиной, тяжелым бездорожьем» я вновь обращался к заповедям мудрого Абая и сквозь призму их нового прочтения формировал в сознании образ будущего моей страны. Из таких погружений в мир Абая я вынес наблюдение: одно дело – прикосновение к величию гения, и совсем другое, это многосложный и кропотливый процесс – прийти к взаимопониманию и единомыслию с ним и признать в нем верного спутника своей жизни. Если же задаться вопросом «С чего началось мое постижение Абая?», то, конечно, не было бы преувеличением сказать, что я с детства впитал в себя дух его творчества. Обладавшие даром стихосложения и хорошо знавшие народную литературу казахов моя бабушка Мырзабала и мать Альжан в рамках идущего издревле традиционного домашнего воспитания с самых ранних лет рассказывали мне множество народных сказок, легенд и поэтических сказаний. И это стало для меня началом дороги, ведущей в мир Абая. А когда моя незабвенная мама после окончания девятого класса собственноручно повезла меня в Каскелен и привела на порог казахской средней школы имени Абая, передо мной открылись совершенно другие горизонты. Здесь я осознал, что быть воспитанником учебного заведения, носящего имя великого поэта – это, с одной стороны, очень престижно, а с другой – очень ответственно. Разумеется, мои сверстники не хуже других знали и читали наизусть включенные в школьную программу хрестоматийные произведения Абая на темы просвещения, науки, гуманизма и природы. Но лично меня особенно впечатлила преисполненная глубоких философских обобщений поэма «Искандер», которую я с упоением перечитывал по много раз. Как помнится, если что-то было неясно, я буквально засыпал вопросами нашего учителя казахского языка и литературы Габбаса Бейсенбетова. В своем воображении я рисовал себе мир Древней Греции, стремясь узнать больше о политических системах и истории философской мысли эпохи античности… Так творчество Абая побуждало меня к расширению кругозора своих интересов и знаний. Следуя изреченной Абаем мудрости «талапты ерге нұр жауар» – «стремящегося ждет успех», по окончании школы в 1958 году я принял не простое для себя решение и отправился в Сарыарку – самое сердце казахской земли. А дальше – Украина, город Днепродзержинск… Это был один из поворотных моментов в моей судьбе. «Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел» – «работай по найму, ступай на чужбину, вернись домой с прибылью» – не так ли советовал неравнодушный Абай молодым казахам, не видевшим иных перспектив кроме пастушеской доли? Под этим подразумевалось: «алыс-жақын демей, баратын жеріңе барып, маңдай тер, табан ақың арқылы кәсіп үйрен, нәпақаңды жи» – «не дели мир на ближний и дальний, путешествуй в поисках знаний, осваивай профессии, трудись в поте лица и наживай состояние». Люди моего поколения с детских лет приобщались к труду. Мы росли помощниками своим родителям и, работая вместе со взрослыми, косили траву, ухаживали за скотом, кололи дрова, выращивали овощи и фрукты и так далее. Позже, когда я уехал из родного края в Темиртау, моя трудовая закалка продолжилась на Карметкомбинате, среди огненных печей с расплавленным металлом. Вспоминая жизнь людей своего поколения, я склонен думать, что все мы – ученики великой школы Абая, непрестанно черпающие знания из безбрежной как океан сокровищницы мыслей Наставника. ... Жребий истории выпадает по-разному. Если окинуть взором предшествующие появлению Абая эпохи, то найдется немало примеров, когда у прославленных мыслителей-златоустов были чуткие собеседники в лице правителей, к которым они могли обращаться со своим словом. Во времена древних тюрков у мудрого Тоныкока был выдающийся Бильге каган, в относительно недавней истории у искателя земли обетованной Асана Кайгы был Жанибек хан, у прозорливого Бухара жырау был хан Абылай, и даже много позже у сказителя Нысанбая был хан Кенесары. Столь удивительная модель гармоничных взаимоотношений между лидером политическим и лидером духовным в свое время определяла судьбы Великой степи и оставила яркий след в памяти поколений. Но во времена Абая у казахов не было такого правителя, с которым он мог бы лицом к лицу разговаривать начистоту, обмениваться мыслями, делиться наболевшим и сокровенным. Причиной тому стало полное упразднение свойственной традиционному казахскому обществу системы ханского управления вследствие реформ царского самодержавия. А процесс дальнейшего отстранения степняков от институтов власти привел к тому, что в служебной карьере казах не мог подняться выше должности волостного управителя, аульного старосты или конторского толмача. В поэтических посланиях Абая отразились его глубокая тревога за судьбу родной земли «қалың елім, қазағым, қайран жұртым» – «о казахи мои, мой бедный народ», и его личные переживания, вылившиеся в печальный монолог с самим собой «моласындай бақсының, жалғыз қалдым – тап шыным» – «одиноко стою я, как могила баксы на отшибе». В роду Абая было немало людей, наделенных талантом правления и предводительства. Не говоря уже о том, что его отец Кунанбай служил в чине старшего султана, сам он несколько раз исполнял обязанности волостного управителя. Поэтому свои концептуальные взгляды на природу и сущность власти он сформировал не понаслышке, а на собственном опыте: «Көп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел?» – «Что может дать шумливое собрание, коль им не правит умный человек?», «Единица болмаса, не болады өңкей нөл?» – «Если нету хотя бы одной Единицы, что же смогут представить сплошные нули?». Жамбыл Жабаев – проживший почти сто лет последний представитель древней традиции сказителей и вестников – жырау, девизом которого служило изречение «мне имя настоящее – народ», в стихотворении «К портрету Абая» глубоко проникнувшись внутренним миром своего старшего духовного брата, такими строками отразил суть его трагедии: Терең ойдың түбінде теңізі бар, Тесіле көп қарасаң көңіл ұғар. Сол тереңге сүйсініп жан үңілмей, Есіл сабаз ызамен өткен шығар! Глубокая мысль – что бездонное море. Проникнешь в него только пристальным взором. Но если вы мудрость его не ценили, Уйдет тот мыслитель, иссохнув от горя!.. Не в этом ли состоит суть понимания – «проникнуться пристальным взором»? Во времена Абая казахская земля была разделена на части, пребывая в колониальной зависимости. Некогда вольный мир номадов погружался в пучину исторического небытия. Давно утратил свое былое значение древний Туркестан, прежде связывавший главные дороги обитаемого мира и служивший гордым символом единства и неделимости страны казахов. Увы, у Абая не было и такой столицы, в которой он мог бы искать понимания, опоры и поддержки. Наверное, нет большей скорби для гения, всю жизнь жаждавшего свободы и единства для своего
