Негізгі ақпарат:
• Атауы: Қызыл-Кеніш «сарайы» (Қызылкент), атауы «Қызыл кен» немесе «Қызыл қала» дегенді білдіреді (қаз. «Қызылкеніш»).
• Орналасқан жері: Кент тауларының шығыс бөлігі, Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағында (Кент ауылынан шамамен 3 км жерде).
• Датасы мен шығу тегі: Сарайды XVI–XVII ғасырларда жоңғар ламаистері (батыс моңғолдар) салған деп есептеледі, мүмкін бір тайшының бұйрығымен.
• Мақсаты: Археологиялық зерттеулер мен табылған артефактілер (оның ішінде тас мүсіншелер — цаца және моңғол ламаистік храмдарына тән әшекейлер) бұл нысанның ірі буддалық монастырь-қамал болғанын дәлелдейді.
Сәулет және зерттеулер:
• Құрылысы: Екі қабатты, крест пішінді ғимарат болған. Қабырғалары табиғи тақтатас тастардан, балшық ерітіндісімен қаланған.
• Археология: Қазба жұмыстары 1985 жылы басталды. Нәтижесінде ғибадатхана шамамен 15 гектар аумақты қамтыған ірі қоныстың бөлігі болғаны анықталды, онда 5000-ға жуық адам тұрған. Пештердің, желдеткіш арналарының қалдықтары, сауда бұйымдары мен буддалық культ заттары табылды.
• Сақталу жағдайы: Алғашында ғимарат жақсы сақталған. Қабырғалардың ішкі жағында ашық қызыл бояудың іздері болған, кейбір зерттеушілер оны ламаизмдегі демондар культімен байланыстырады. Өкінішке қарай, ХХ ғасырдың 40–50 жылдары ғимараттың қирандылары құрылыс материалы ретінде пайдаланылған. Қазіргі таңда туристер оның негізі мен қабырғаларының сақталған бөліктерін ғана көре алады.
Аңыздар мен киелілік мәні:
• Қазба кезінде моңғол ламалық храмдарда қолданылған заттарға ұқсас артефактілер табылды, бұл оның буддалық нысан болғанын растайды. Ғылыми зерттеулер басталғанға дейін қазақтар бұл орынды киелі деп санап, «Қыз әулие» деп атап, оған зиярат еткен.
• Халық аңыздары бойынша, бұл жерде қалмақ батыры Айда сүйіктісі — ханның қызын ұрлап әкеліп, қырық нөкерімен бірге жасырынған және үлкен қазынаны тығып кеткен. Жергілікті халық бұл жердің ерекше энергетикасы бар деп сенеді.
Тарихи мәлімет:
• Зерттеулерге сәйкес, бұл кешен жоңғарлардың Қазақ даласында болған дәуірінде — шамамен XVII ғасырда салынған.
• Археологиялық деректер бойынша, нысан екі қабатты тас ғимарат болып, галереялар мен колонналарға ие болған — буддалық сәулетке тән белгілер.
• Кешен ертеректе-ақ бос қалған және бүгінде қирандылар түрінде сақталған, бұл оған ерекше тылсым және археологиялық қызығушылық береді.
• Кент таулары аймағы ежелден мәдениеттер тоғысқан орын — мұнда қола және темір дәуіріне тән артефактілер табылған.
Сәулет және ерекшеліктер:
• Негізгі кешен жартастармен қоршалған терең аңғардың ішінде орналасқан — бұл монастырьларға тән оқшауланған жер.
• Құрылыста қолданылған материалдар: табиғи тас, әктас, колонна мен галерея элементтері.
• Кей зерттеушілер бұл ғимаратты буддалық ғибадатхана деп санаса, басқалары оны көшпенділердің сарайы болған деп болжайды.
Діни-мәдени маңызы:
• Бұл нысан — Қазақстандағы буддизм тарихының және дала өркениетінің киелі ескерткіші; буддалық культтердің өңірдегі ықпалы мен Орталық Азиямен байланысын бейнелейді.
• «Қазақстанның киелі географиясы» жобасы аясында мұндай нысандарға ерекше назар аударылады (дегенмен бұл кешеннің нақты аталуы кей дереккөздерде көрсетілмеген).
• Бұл жер адам мен табиғаттың үйлесімін, дала тыныштығындағы рухани оқшаулануды бейнелейді.
Туристік маңызы және қазіргі жағдайы:
• Бұл ғибадатхана қазіргі уақытта жұмыс істемейді, тек археологиялық қалдықтары мен қирандылары сақталған.
• Нысан Қарқаралы ұлттық паркінің құрамына кіреді — мұнда экскурсиялар ұйымдастыруға, жаяу көтерілуге және табиғатты тамашалауға болады.
• Инфрақұрылым шектеулі, сапар алдында дайындық қажет, жергілікті гидтің көмегі ұсынылады.
• Бұл нысан тарихи-мәдени мұра ретінде қорғалады және археологтар тарапынан зерттеліп келеді.
