Мұқаба сипаттамасы:
Түркістандағы Хожа Ахмет Яссауи кесенесі – Орта Азиядағы ислам сәулетінің ең ұлы ескерткіштерінің бірі әрі Қазақстанның рухани символы. Ол XIV ғасырдың соңында Әмір Темірдің бұйрығымен ұлы суфий ақыны, философы және уағызшысы Ахмет Яссауидің қабірі тұрған жерде салынды. Кесене тимурид стилінің жарқын үлгісі болып табылады. Кешен өртенген кірпіштен тұрғызылып, ою-өрнек пен жазулармен әшекейленген керамикалық тақтайшалармен безендірілген. Оның негізгі портал биіктігі 38 метрге жетіп, кесененің күмбезі (диаметрі 18,2 м) Орта Азиядағы ең ірі кірпіш күмбездерінің бірі саналады. Кешеннің жалпы ауданы шамамен 4600 м². Кесененің ішінде 35 бөлме бар, оның ішінде құлшылық залы (Қазандық), кітапхана, мешіт және суфийлерге арналған келілер орналасқан. Орталық бөлмені 2 тоннадан астам салмақты алып мыс қазан (Қазандық) безендіреді, онда қажыларға тамақ әзірленген.
Орналасуы:
Хожа Ахмет Яссауи кесенесі Қазақстанның оңтүстігіндегі Түркістан қаласында, Түркістан облысында орналасқан. Бұл ежелгі қала бұрын Ясы деп аталған, Шымкенттен батысқа қарай шамамен 160 км, Алматыдан 600 км шамасында қашықтықта орналасқан.
Тарихи мағлұмат:
Ахмет Яссауи – Яссауий суфий тармағының негізін қалаушы және «Диван-и Хикмет» («Ғылым кітабы») еңбегінің авторы, онда исламның мистикалық идеяларын қарапайым әрі бейнелі тілмен жеткізген. Оның уағыздары мен өлеңдері қоғамның рухани бейнесін қалыптастырып, кішіпейілділік, мейірімділік пен сенімге адалдықты тәрбиелеген. Шейх қайтыс болған соң, оның қабірі қасиетті орынға айналып, кесененің салынуы бұл жерге аймақтың басты киелі орны мәртебесін берген.
Кесенеге қатысты көптеген аңыздар бар. Әңгімеге қарағанда, Темір тағы да ұлы кесене тұрғызғысы келген, бірақ құрылыс сәтсіз болып, қабырғалары жарықшаққа ұшыраған, құрылыс тіреулері құлаған. Содан кейін Темірге ұлы Ахмет Яссауи арманда көрініп, оның пәтері қарапайым болуы керектігін айтқан. Сол кезде құрылыс тоқтап, кесене қазіргі «аяқталмаған» күйінде қалған. Басқа аңыздар Қазандықтағы қазандың керемет күштері туралы айтады: онда пісірілген су мен тағамдар емдік қасиетке ие болған деп сенген. Сондай-ақ, шейх Түркістанды және оның айналасындағы жерді соғыстар мен апаттардан қорғап тұрады деген наным болған.
Діни маңызы:
Хожа Ахмет Яссауи кесенесінің діни маңызын асыра бағалау мүмкін емес. Ол Орталық Азия мұсылмандары үшін ұлы суфий шейхінің мұрасымен байланысқан басты рухани орталықтардың бірі. XII ғасырда өмір сүрген Ахмет Яссауи исламның уағызшысы ғана емес, халық мәдениетіне жақын суфизмнің терең мистикалық ілімін насихаттаушы рухани ұстаз болды. Оның «Диван-и Хикмет» еңбегі миллиондаған адамдар үшін рухани тәрбиенің және моральдық ұстанымның қайнар көзі болды.
Яссауи қайтыс болған соң, оның кесенесі құлшылық пен қажылық орнына айналды. Адамдар оның қабірінде дұға етудің жеңілдік, сауығу және рухани күш әкелетініне сенді. Халық арасында Түркістанға үш рет бару қажылықтың (хадждың) орнын басады деген сенім қалыптасты. Осы арқылы кесене үлкен хаджға бара алмағандар үшін «киелі жолға» айналды.
Хожа Ахмет Яссауи кесенесі рухани тәрбие мектебіне айналды: онда ғасырлар бойы суфийлер өмір сүріп, ұстаздарының ілімін жалғастырды. Бұл орын суфизм дәстүрлерін сақтап, таратып, аймақтың ерекше діни атмосферасын қалыптастырды.
Кесененің ерекше киелілігі – Қазандық залындағы алып мыс қазан. Аңыз бойынша, онда дайындалған тағам мен суға берекет пен емдік қасиет тән болған. Қажылар қазанға қол тигізуді және бірге ас ішуін рухани тазалықтың бір бөлігі деп санаған.
Бүгінгі күнге дейін кесене қасиетті орын мәртебесін сақтап келеді. Мұнда Қазақстанның түкпір-түкпірінен және көрші елдерден мұсылмандар келіп, қасиетті тұлғаның рухына сыйынуға, дұға оқуға, денсаулық, игілік пен рухани нығайту сұрауға жиналады. Көптеген сенушілер үшін кесенеге бару жай қажылық емес, ішкі рухани тәжірибе, сенімнің және түркі ислам тарихымен рухани байланысты нығайтатын шара болып табылады.
Мәдени және туристік маңызы:
Хожа Ахмет Яссауи кесенесінің мәдени және туристік маңызы Қазақстаннан тысқары кең таралған. Ол тек ортағасырлық сәулет ескерткіші ғана емес, сонымен қатар түркі әлемінің рухани бірлігінің басты символдарының бірі. Ғасырлар бойы кесене қажылық орталығы болып саналған: Түркістанға үш рет бару Меккеге бір рет қажылық етуге тең деп есептелген. Осылайша, кесене Хиджазға ұзақ сапар шегуге мүмкіндігі жоқтар үшін қолжетімді киелі орынға айналды.
Кесененің мәдени құндылығы – оның тимурид дәуірінің сәулет дәстүрлерін ғана емес, сонымен бірге суфизм рухын, оның негізінде жатқан кішіпейілділік, мейірімділік пен рухани кемелдену идеяларын сақтап қалуында. Бұл орын суфийлер мектебі, ағартушылық орталығы болып, ұрпақтан ұрпаққа діни және мәдени ерекшелікті қалыптастыруға әсер етті.
Бүгінгі таңда кесене «Азрет-Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-музейінің бөлігі болып, ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енген. Бұл оны тек рухани емес, халықаралық мәдени объектіге айналдырады. Түркістан Қазақстандағы туристік маршруттардың негізгі нүктелерінің біріне айналды: мұнда тек қажылар емес, ғалымдар, тарихшылар, әлемнің түкпір-түкпірінен саяхатшылар келеді.
Туристер үшін кесене XIV ғасырдағы сәулет ескерткішіне жанасу және оны бастапқы күйінде көру мүмкіндігі. Әсем порталдар, құмыралы әшекейлер, Қазандықтағы алып мыс қазан және киелі атмосфера ерекше әсер қалдырады. Кесененің туристік құндылығы оның мифтері мен аңыздарымен де байланысты, олар орынға барғанда өткен дәстүрлермен байланыс сезімін күшейтеді.
Қазіргі жағдайы:
Кесененің қазіргі жағдайы оның бірегей құндылығын көрсетеді. 2003 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне еніп, сәулет пен рухани мұраның көрнекті ескерткіші ретінде танылды. Қазіргі таңда кесене мемлекет тарапынан қорғалуда, үнемі қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі. Оның айналасында заманауи «Азрет-Сұлтан» тарихи-мәдени кешені құрылды, оған археологиялық ескерткіштер, мешіттер мен кесенелер кіреді. Түркістан қажылық орталығы және Қазақстандағы маңызды туристік бағыттардың бірі болды: жыл сайын кесенеге жүздеген мың сенушілер мен туристер келеді.
